چارچوب تاریخی فمینیسم اسلامی

چارچوب تاریخی فمینیسم اسلامی

مقاله حاضر ضمن پرداختن به پیشینه تاریخی و عناصر و گروه های این جریان و مبانی فکری و شاخصه های آن، به نقدهای واردشده بر آن می پردازد.

چکیده

فمینیسم اسلامی مفهوم و جریانی است که متأثر از جریان غربی فمینیسم در دهه های اخیر در کشورهای اسلامی، ازجمله ایران رواج یافته است؛ به گونه ای که بیشتر مدافعان حقوق زنان در این کشورها خود را فمینیست مسلمان معرفی می کنند و تلاش می نمایند با نگاهی جدید به آموزه های دینی و سنت های رایج، تفسیری خاص از آن را ترویج نمایند.

مهم ترین مبانی فکری فمینیسم اسلامی عبارتند از: اومانیسم اسلامی، عدالت عرفی، تأکید بر مساوات، آزادی و فردگرایی، تقدم جامعه گرایی بر خانواده گرایی و تأکید بر مشارکت اجتماعی، تفکیک میان جنس و جنسیت، برابری حقوق زن و مرد. همچنین شاخصه هایی که جریان فمینیست مسلمان بر آن تأکید دارد، جداانگاری دین داری و دین مداری، نفی احکام ثابت و نگاه منفی به نقش زنان در خانواده است. آنچه بیش از هر چیز برای نظریه پردازان و طرف داران فمینیسم اسلامی حائز اهمیت بوده، این است که در ظاهر مواجهه و تقابل جدی با دین صورت نپذیرد. آنان با تمسک جستن به منابع دینی - ازجمله قرآن کریم و احادیث - در تلاش بودند تفاسیر عرف گرایانه و مدرنیستی از این منابع ارائه دهند. ازاین رو این نظریه پردازان بر لزوم به کارگیری شیوه های کلاسیک استنباط احکام شرعی، ازجمله «تفسیر» و «اجتهاد» در راستای احقاق حقوق زنان و ارائه تفاسیر «زنانه» و به دور از «رویکرد مردسالارانه» تأکید می ورزند.

مقاله حاضر ضمن پرداختن به پیشینه تاریخی و عناصر و گروه های این جریان و مبانی فکری و شاخصه های آن، به نقدهای واردشده بر آن می پردازد.

کلیدواژگان: فمینیسم، فمینیسم اسلامی، جنسیت، حقوق زنان.

مقدمه

فمینیسم اسلامی از موضوعاتی است که از نیمه اول قرن بیستم میلادی به تدریج هم زمان با پیدایش برخی تحولات در عرصه بین المللی ازجمله جنگ های جهانی اول و دوم، پا به عرصه گفتمان بین المللی نهاد.

"همچنین شاخصه هایی که جریان فمینیست مسلمان بر آن تأکید دارد، جداانگاری دین داری و دین مداری، نفی احکام ثابت و نگاه منفی به نقش زنان در خانواده است"فعالان و طرف داران «فمینیسم اسلامی» از نیمه دوم قرن بیستم هم زمان با طرح موضوع حقوق بشر و به ویژه حقوق و آزادی های زنان در عرصه بین المللی، ازجمله تدوین و تصویب اسناد و معاهدات حقوق بشری، به خصوص «کنوانسیون منع کلیه اشکال تبعیض علیه زنان» و نیز پررنگ تر شدن فعالیت ها و جنبش های آزادی خواهانه زنان که عمدتاً جنبه سکولاریستی داشت، درصدد نظریه پردازی پیرامون آن برآمد.

فمینیسم اسلامی شاخه‌ای از فمینیسم است که به تفسیر زن‌مدارانه از اسلام می‌پردازد و درصدد ارائه آموزه‌های خود با استناد به منابع دینی، به خصوص قرآن است. در واقع نظریه پردازان فمینیسم اسلامی بر این ادعا هستند که فمینیسم اسلامی، یافته‌ها و رسالت اصلی خویش را از قرآن دریافت کرده است. آنها اذعان دارند که قرآن، حقوق و عدالت را برای همه بشریت، اعم از زن و مرد به ارمغان آورده است.

پژوهش حاضر در پی پاسخ به این سؤال است که مبانی فکری و شاخصه های فمینیسم اسلامی چیست و چه انتقاداتی بر آن وارد است؟

چارچوب مفهومی و نظری

واژه فمینیسم از ریشه Feminine (زنانه، مادینه، زن آسا، مؤنث) است که در زبان فرانسوی و آلمانی معادلFeminin  به معنای زن یا جنس مؤنث بوده و از ریشه لاتینی Femina اخذ شده است (Webster, 1898, p.۷۰۸). این واژه اولین بار در سال ۱۸۷۳م وارد زبان فرانسه شد. واژه یادشده در فارسی به این  معانی آمده است: طرف داری از زنان، هواداری از حقوق و آزادی زنان، آزادی خواهی زن، زن وری، زن گرایی و مؤنث گرایی (عمید، ۱۳۷۱، ج۲، ص۱۵۵۱).

 
  فرهنگ لغت روبرت در تعریف فمینیسم چنین می گوید: «آیینی که طرف دار گسترش حقوق و نقش زن در جامعه است»Dictionnair Robert, 1978, p.۷۶۸) ). در اصطلاح شاید بتوان از مجموع تعریف ها چنین برداشت کرد که فمینیسم به مجموعه ای از حرکت ها و فعالیت های اجتماعی گفته می شود که با هدف احقاق حقوق زنان و رفع تبعیض و تضییق از آنان - در بیشتر موارد به وسیله خود زنان - انجام می گیرد.

هرچند گونه‎های مختلفی از فمینیسم (AnneMinas, 2000, p.۷۱) اعم از فمینیسم روانکاوانه، فمینیسم رادیکال، فمینیسم لیبرالی (Schneir, 1988, p.۵-۱۶)، فمینیسم سوسیالیستی و مارکسیستی و فمینیسم پست مدرن وجود داشته و دارد که از مکاتب عقیدتی، سیاسی و اقتصادی نشئت گرفته، اما در چند دهه اخیر با حضور مؤثر کشورهای اسلامی در تحولات جهانی، نام «فمینیسم اسلامی» نیز به آن اضافه شده است.

نظریه فمینیسم اسلامی[1] اصطلاحی است که در نتیجه رسوخ تفکر فمینیستی در جوامع اسلامی جعل گردیده و در سده اخیر به ادبیات دفاع از حقوق زنان راه یافته و در برخی کشورهای اسلامی نگاه جدیدی را به زنان معطوف داشته است.

برخی فمینیسم اسلامی را روش ها و رفتارهایی در زمینه اجرای مساوات و عدالت  جنسی در قالب ارزش های اسلامی دانسته اند (منصورنژاد، ۱۳۸۱، ۲۶۶). البته این تعریف نارساست و بهتر است فمینیسم اسلامی به تفسیری زن مدارانه از اسلام تعریف شود. گروهی پس از انقلاب اسلامی کوشیدند تا با تفکر لائیکی به دفاع از حقوق زنان بپردازند، اما دریافتند که گرایش های مذهبی در زنان مسلمان قوی است و هیچ تحول اساسی بدون درنظر گرفتن مذهب نمی تواند راهگشا باشد. بر این اساس به طرح فمینیسم اسلامی پرداختند (بنگرید به: توحیدی، ۱۳۷۴).

شاید بتوان ادعا کرد فمینیسم اسلامی تا حدودی متأثر از نظریه‎های پست مدرن است؛ زیرا هردو بر نسبیت فرهنگی استوارند، بدین معنا که هر جامعه‎ای برای مسائل خود پاسخ بومی دارد که باید در قالب فضای فرهنگی خود آن را ارائه نماید (بنگرید به: شهیدیان، ۱۳۷۷).

"آنچه بیش از هر چیز برای نظریه پردازان و طرف داران فمینیسم اسلامی حائز اهمیت بوده، این است که در ظاهر مواجهه و تقابل جدی با دین صورت نپذیرد"ازآنجا که فمینیست ها با وجود گرایش‎های مختلف در اعتقاد به آرمان برابری با هم مشترکند، ازاین رو مجبورند اسلام و متون دینی آن را به گونه‎‎ای تفسیر کنند که با اندیشه آنان سازگاری یابد؛ این همان چیزی است که در نوشته‎های فمینیست‎های اسلامی نیز به  چشم می‎خورد. پروفسور مارگارت بدران در مصاحبه‎ای در این زمینه می‎گوید: «فمینیسم اسلامی یک ایده آگاه‎سازی است که براساس بازخوانی قرآن و بازآزمایی نوشته‎های مذهبی می‎گوید: مردان و زنان حقوق برابر دارند و از مردم می‎خواهند که بدان عمل کنند» (جعفری، «رویکرد انتقادی به فمینیسم اسلامی» در: http://feminism.ir/archive/۱۴۷۶).

چارچوب تاریخی فمینیسم اسلامی

نهضت اجتماعی زنان از فراورده های عصر روشنگری، مدرنیته و انقلاب صنعتی است(Offen, 1988, p.۱۱۹-۱۵۷) اوج گرفتن فمینیسم همراه با روند مدرنیزاسیون، سوغات کشورهای غربی برای کشورهای جهان سوم و اسلامی بود. هرچند منشأ فمینیسم و نام گذاری آن از فرانسه بوده ‌است، فمینیست‌های مسلمان، فمینیسم را غربی نمی دانند و مسائل زنان را امری جهانی می‌دانند. کتاب فمینیسم و ناسیونالیسم کوماری جایاواردنا، بنیان گذار دانشگاه سری لانکا که در سال ۱۹۸۶م چاپ شد، توضیح دهنده تاریخچه پیدایش جنبش‌های فمینیستی در کشورهای مختلف آسیا و خاورمیانه ‌است. نهضت برابری طلبی زنان به صورت منسجم و نام و نشان دار، سابقه ای بیش از ۱۵۰ سال دارد، اما از اواخر قرن نوزدهم بود که اندیشه های زن گرایانه غربی در قالب آثار مکتوب، توسط نویسندگان مسلمان آشنا به غرب، به کشورهای اسلامی راه یافت.

شاید کشور مصر از اولین کشورهای اسلامی باشد که اندیشه های فمینیستی به آن راه یافته است. مهم ترین آثار زن پژوهی این دوران تحریر المرأه و المرأه الجدیده بود که در واپسین روزهای قرن نوزدهم و طلیعه قرن بیستم توسط قاسم امین نویسنده مصری منتشر گردید. این نویسنده به ویژه در کتاب دوم سعی کرده است براساس دیدگاه تجددگرایانه به تفسیر و تأویل آموزه های دینی بپردازد. امروزه نیز فمینیست های زیادی در کشورهای اسلامی، بخش مهمی از تلاش خود را صرف مبارزه درون دینی برای حاکمیت نگاه زن گرایانه می کنند که معروف ترین آنها فاطمه مرنیسی (مراکش)، رفعت حسن (پاکستان)، عزیزه الحبری (لبنان)، فاطمه احمد ابراهیم (سودان) و نوال السعداوی (مصر) هستند.

در ایران هم مهم ترین شخصیت های فمینیست اسلامی عبارتند از: نیره توحیدی، افسانه نجم آبادی، پروین پایدار (ناهید یگانه)، هاله افشار، ژیلا شریعت پناهی و هاله سحابی که بیشتر در خارج از کشور فعالیت می نمایند. نیره توحیدی معتقد است که آنان از موضعی دین باورانه یا به مثابه یک تصمیم سیاسی و تاکتیکی درصدد بازخوانی و بازنگری در متون مقدس برآمده اند (توحیدی، ۱۳۷۴، ص۶۶).

"آنان با تمسک جستن به منابع دینی - ازجمله قرآن کریم و احادیث - در تلاش بودند تفاسیر عرف گرایانه و مدرنیستی از این منابع ارائه دهند"در ایران اندیشه دفاع از حقوق زنان تقریباً هم زمان با مشروطه و آشنایی فرهیختگان ایران با جهان غرب مطرح شد. در ابتدا نویسندگان مقالات و اشعار، ضرورت تحصیلات و بهداشت زنان را به عنوان اولویت اول و حقوق زنان را در رتبه بعد مطرح می کردند. در ضمن مقالات این دوره می توان به نوشته هایی از زنان مسلمان و برخی زنان متمایل به بهائیت دست یافت که با بینشی تجددگرایانه به تفسیری جدید از آیات قرآن، به ویژه در بحث تعدد زوجات پرداخته اند (جمعی از نویسندگان، ۱۳۷۵، ص۱۴۶). هرچند عملیات تفسیر و تأویل متون دینی براساس دیدگاه های زن گرایانه سابقه ای حدود یک قرن دارد، اما پدیده ای به نام فمینیسم اسلامی که خود را دارای مبانی تئوریک خاصی می داند و براساس یک جهان بینی تعریف شده به تحلیل دین و آموزه های آن می پردازد، دارای سابقه ای بیش از دو دهه است.

عناصر و گروه های فمینیسم اسلامی

امروزه در جهان اسلام و ازجمله ایران، گروهی از اصطلاح «فمینیسم اسلامی» برای طرح مطالبات حقوقی، اجتماعی و معرفت ‌شناختی زنان مسلمان بهره می‌برند. شاید مهم ترین نحله فمینیستی برای جوامع اسلامی، گرایش فمینیستی به اصطلاح «اسلامی» است که بیش از سه دهه در ایران فعالیت می کند.

به نظر برخی فمینیست های اسلامی، دین‌داری و دین سالاری باید از هم تفکیک شود و نظام سکولاریستی جای آن را در عرصه سیاست بگیرد. برخی دیگر به صراحت از نظام سکولار حرفی نمی زنند، بلکه خواهان قرائتی از اسلام و آموزه های دینی هستند که مطابق با فرهنگ غربی باشد (بنگرید به: ظهرابی کلانتری، «اسلام و فمینیسم» در: http://www.bashgah.net). ازآنجاکه بافت دینی و مذهبی جوامع اسلامی اجازه فعالیت به فمینیسم را نمی دهد، این جنبش برای بقا و ادامه فعالیت خود مجبور است عقاید و خواسته های خود را در قالب اسلامی بگنجاند و آنها را با زبان دین تفسیر کند.

برخی فمینیست‌های اسلامی معتدل‌تر که با صراحت به مقابله با دین‌مداری نپرداخته‌اند، بر این باورند که شرایط زمانی و مکانی تغییردهنده بسیاری از احکام اجتماعی است. البته آنها میزان تأثیر زمان و مکان در احکام اجتماعی را تا آنجا توسعه می‌دهند که در عمل نتیجه‌ای جز دین‌زدایی و نفی حاکمیت اجتماعی دین حاصل نخواهد شد (زیبایی‌نژاد و سبحانی، ۱۳۸۱، ص۱۸۲-۱۸۱).

شماری از نویسندگان برخلاف بینش رادیکالی، تفاوت طبیعی میان زن و مرد را در کلیت خود پذیرفته‌اند، اما تأثیر این تفاوت‌ها در تشریع و قانون‌گذاری را مورد نقد قرار می‌دهند. آنان با انتقاد از متفکرانی چون مرحوم مطهری که تشابه حقوق زن و مرد را بی‌توجهی به هدفمندی خلقت دانسته و معتقد به تأثیر تفاوت‌های تکوینی در تفاوت‌های تشریعی است، به طرح دیدگاه سومی پرداخته‌اند که در عین پذیرش تفاوت‌های تکوینی، نیاز به تساوی حقوق را نیز منکر نشده باشد (نجم‌آبادی، ۱۹۹۵).

"در واقع نظریه پردازان فمینیسم اسلامی بر این ادعا هستند که فمینیسم اسلامی، یافته‌ها و رسالت اصلی خویش را از قرآن دریافت کرده است"طرف داران این دیدگاه با اعلام ناکارآمدی روش اجتهاد فقهی، اجتماعی مدرن و سازگار با پیشرفت‌های جهان غرب را به‌عنوان جایگزینی اجتناب‌ناپذیر برای دفاع از حقوق زنان معرفی کرده‌اند (بنگرید به: سعیدزاده و قائنی، ۱۳۷۴).

این گروه با استفاده از نظرات اندیشمندان جهان غرب، بر این باور اصرار می ورزند که احکام اجتماعی اسلام دارای مبانی کاملاً عرفی است و اصولاً مصالح و مفاسد در احکام اجتماعی امری قابل شناسایی است. بنابراین هرگاه یک مصلحت و مفسده اجتماعی پیدا شد، براساس آن به جعل احکام و قوانین پرداخته خواهد شد (زیبایی‌نژاد و سبحانی، ۱۳۸۱، ص۱۸۲-۱۷۵).

برخی تحلیل گران از گروه دیگری نیز به عنوان عناصر تشکیل  دهنده فمینیسم اسلامی یاد می کنند که شامل زنان متدین و انقلابی، روشنفکران و دانشگاهیان و حوزویان می باشد که بیشتر آنان در حوزه عمل و اجرا با مسائل زنان آشنا شدند؛ ازاین رو کمتر از پایگاه تئوریک به تحلیل می پردازند. بسیاری از آنان خود را فمینیست نمی نامند و از لحاظ گرایش های فکری، بیشتر متمایل به نظریه تشابه حقوق زن و مرد هستند. این افراد خود را تکلیف گرا و شریعت مدار می دانند و در بسیاری از مسائل به دنبال حکم فقیهی می روند که با دیدگاه آنان سازگارتر است. آنان «کنوانسیون محو کلیه اشکال تبعیض علیه زنان» را - که از مهم ترین دستاوردهای فمینیسم در قرن بیستم به شمار می رود - در کلیت خود، سندی مترقیانه می دانند که تنها در موارد جزئی نیازمند اصلاح است.

این گروه اعتقاد محکمی به اسلام دارند، اما اعتقادشان از مرحله ذهنیت به یک برنامه راهبردی تبدیل نشده است. به  همین دلیل در حوزه اندیشه و عمل دچار تعارض شده اند (جعفری، «رویکرد انتقادی به فمینیسم اسلامی» در: http://feminism.ir/archive/۱۴۷۶).

به طور کلی فمینیسم اسلامی برآیند فعالیت دو گروه است:

گروه اول: این گروه، افرادی هستند که توجه به اسلام را به عنوان یک سیاست راهبردی برای توسعه مفاهیم فرهنگی غرب و مقابله با اصول گرایی در کشورهای اسلامی برگزیده اند. در جوامع اسلامی که ادبیات فمینیسم رادیکال و لیبرال به شکل عریان مقبولیت نمی یابد، به کار گرفتن ادبیات دینی در طرح دیدگاه های فمینیستی و اعمال تعدیل در این دیدگاه ها، تنها راه دفاع از آموزه های فمینیستی و ایجاد جنبش های زنانه ای است که مقابله با اصول گرایی اسلامی را در دستور کار خود قرار می دهند. بسیاری از زنانی که در پی پیروزی انقلاب اسلامی به عنوان طرف داران سلطنت یا نیروهای چپ از ایران خارج شدند، پس از چند سال به این نتیجه رسیدند که مقابله با نظام اسلامی راه حل سیاسی از نوعی که تا آن زمان مورد توجه آنان بود، ندارد و باید به فعالیت های فرهنگی درازمدت دل بست. ازاین رو بسیاری از آنها به جای فعالیت در گروه های سیاسی، به ایجاد تشکل های زنانه و شرکت در رشته مطالعات زنان اقدام کردند.

گروه دوم: دسته ای از روشنفکران مسلمان هستند که آشنایی با فرهنگ مدرن، آنان را با یک چالش اساسی درباره رابطه میان تجدد و سنت مواجه ساخته است.

"واژه یادشده در فارسی به این  معانی آمده است: طرف داری از زنان، هواداری از حقوق و آزادی زنان، آزادی خواهی زن، زن وری، زن گرایی و مؤنث گرایی (عمید، ۱۳۷۱، ج۲، ص۱۵۵۱)"آنان از یک  سو به دلیل داشتن پیوندی عاطفی با دین و از سوی دیگر به دلیل پذیرش بن مایه های فرهنگ مدرن به عنوان محصول عقل بشری، اصلاحات در دین را با ترازوی فرهنگ مدرن ضروری می دانند. بدین ترتیب، ادبیات انتقادی یا عاریت گرفتن از مفاهیم بنیادین فرهنگ مدرن چون آزادی، فردگرایی، برابری و عرفی گرایی شکل گرفت. ضرورت تفکیک گوهر دین از متون و گزاره های دینی، عرفی شدن دین در عرصه اجتماع، ضرورت تحول در احکام شریعت، جداسازی قرآن از سنت و ضرورت اجتهاد در مبانی، ازجمله مباحثی است که این گروه از روشنفکران به آن توجه دارند. این مباحث مستلزم نفی روشمندی اجتهادی، یعنی بازشناسی مستمر متون دینی براساس مبانی عقلایی و شرعی و تفکیک میان حوزه خصوصی و عمومی است.

ورود این گروه به هسته مطالعات زنان، ادبیاتی در دفاع از زنان ایجاد کرد که با انتقاد از دیدگاه های تند فمینیستی (در فردگرایی افراطی و حمله به نهاد خانواده)، برابری زن و مرد را از اهداف دین می شمرد و نابرابری ها در احکام شریعت را یا ناشی از سیاست دین در اصلاحات مرحله ای می دانست که از زمان پیامبر اسلام(ص) با هدف حذف تدریجی تفاوت ها آغاز و متأسفانه در نیمه راه متوقف مانده است، یا از نگاه مردسالارانه حاکم بر فقه می شمرد. تاریخی شمردن خانواده که لازمه آن عصری شدن احکام خانوادگی اسلام است، مقید کردن احکام به «عدالت عرفی»، عدم تأثیر تفاوت های طبیعی زن و مرد در مقررات حقوقی و برنامه های اجتماعی، ازجمله مباحث مطرح شده از سوی آنان بود (شورای عالی حوزه علمیه، ۱۳۸۲، ص۲۷).

مبانی فکری فمینیسم اسلامی

از سخنان و نوشته های صاحب نظرانی که در تبیین و ترویج دیدگاه فمینیسم اسلامی سخن گفته اند، چنین به دست می آید که می توان به مفاهیم ثابتی که دین برای برقراری آن آمده است، دست یافت.

این مفاهیم عبارتند از: اومانیسم، عدالت، تساوی، آزادی، خانواده، جنسیت، برابری حقوقی زن و مرد و مشارکت اجتماعی. اما در هریک از این مفاهیم توضیحاتی را لازم می دانند:

۱. اومانیسم اسلامی

نهضت فمینیسم در اصل مولود رنسانس و مبتنی بر جهان‎بینی غرب جدید با محوریت «اومانیسم» است. ازآنجاکه در دیدگاه اومانیستی انسان مادی و زمینی تنها موضوع ارزشمند برای تلاش و تفکر است، تمامی گرایش‎های فمینیستی بر این پیش فرض استوارند که انسان مصدر تشریع و بی‎نیاز از هدایت وحی می باشد. بنابراین در هیچ یک از گرایش‎های فمینیستی توسل به وحی و اعتقاد به حاکمیت دین در شئونات اجتماعی پذیرفته نیست (زیبایی‌نژاد و سبحانی، ۱۳۸۱، ص۲۰).

"    فرهنگ لغت روبرت در تعریف فمینیسم چنین می گوید: «آیینی که طرف دار گسترش حقوق و نقش زن در جامعه است»Dictionnair Robert, 1978, p.۷۶۸) )"اولین اصل در مبنای فکری فمینیست های اسلامی، قرائت انسان مدارانه از آموزه های دینی است که بازتاب گسترش تفکر اومانیستی به ارث رسیده از دوران رنسانس است. ازآنجاکه پیدایش تفکر اومانیسم نتیجپیشیی. این مفاهیم عبارتنده تفکر مرجعیت عقل انسان بر مرجعیت دینی است (بومر، ۱۳۸۰، ص۴۶)، جایگاه آموزه های دینی تحت پارادایم عقل بشری تفسیربردار می شود و در مواقع تعارض، اولویت به نگاه بشری داده می شود. ازاین رو در فیمینسم اسلامی نیز این رویکرد تعمیم می یابد و آموزه های دینی با نگاه اومانیستی و بشری تفسیر می شود.

۲. عدالت

عدالت مورد نظر فمینیست های اسلامی، عدالت عرفی است، نه عقلی.

عدالت عرفی تعبیری از عدالت است که جامعه علمی هر زمان بر آن صحه بگذارد، اگرچه در زمان های دیگر مورد تأیید نبوده باشد (مجتهد شبستری، بی تا، ص۱۸). بنابراین عدالت عرفی مفهومی تغییرپذیر است. بدین ترتیب معلوم می شود که عدالت از نگاه روشنفکران و فمینیست های اسلامی گرچه از اهداف مورد نظر دین است، اما در ذات خود پذیرای تغییر است. در واقع با این تعبیر از عدالت می توان بسیاری از احکام زنان را که در ذهنیت کنونی جامعه ما عادلانه تصور می شود، لغوشده تلقی کرد.

۳. تساوی

تساوی مفهوم دیگری است که در اعتقاد فمینیست های اسلامی از اهداف و جهت گیری های کلی دین آمده است.

"البته این تعریف نارساست و بهتر است فمینیسم اسلامی به تفسیری زن مدارانه از اسلام تعریف شود"تساوی میان زن و مرد از واضح ترین مصادیق تساوی انسان هاست. تساوی مورد نظر آنان دقیقاً همان مفهوم تشابه و برابری است. آنها در موضع گیری های خود به  سمت برداشتن مرزهای جنسیتی گام برمی دارند؛ یعنی تساوی به  همان معنایی که در میان دو انسان از یک جنس مطرح است، باید برای زن و مرد هم مطرح شود. برخی فمینیست های مسلمان تصریح کرده اند که تفاوت های تکوینی میان زن و مرد نباید به تفاوت های تشریعی و حقوقی میان آنان منجر شود (نجم آبادی، ۱۹۹۵، ص۲۰). بسیاری از فمینیست های داخلی برابری را در کلیت خود نپذیرفته اند و خواهان زن سالاری یا تشابه زن و مرد در تمام عرصه ها نیستند؛ به همین دلیل بر موقعیت والای زن در خانه نیز تأکید کرده اند.

به عقیده آنان هدف جنبش زنان باید نزدیک کردن نقش ها و ارج گذاری برابر به وظایف متفاوت زن و مرد باشد (مطیع، ۱۳۷۵، ۲۰). با این تعبیر، فاصله زیادی میان این فمینیست ها و فمینیست های تندروتر در داخل و خارج می توان یافت.

۴. آزادی

آزادی مفهومی است که بیشتر فمینیست های اسلامی تندرو بر آن پای می فشارند. آزادی در معنای مورد نظر آنان در پیوندی عمیق با فردگرایی به مفهوم غربی آن و برآمده از فرهنگ لیبرالیستی غرب است. بنابر این دیدگاه، همه انسان ها آزادند آنچه را که بدان متمایل اند، انجام دهند، تا جایی که آزادی دیگران را خدشه دار نکنند.

"هرچند منشأ فمینیسم و نام گذاری آن از فرانسه بوده ‌است، فمینیست‌های مسلمان، فمینیسم را غربی نمی دانند و مسائل زنان را امری جهانی می‌دانند"تأکید بر حفظ ارزش های معنوی و انتقاد از فردگرایی افراطی، آنان را تا حدودی از دیدگاه های لیبرالیستی جدا می کند. در این نگاه منوط شدن خروج زن از خانه به اذن همسر، هم به دلیل محدود کردن آزادی زن مردود است و هم به دلیل آنکه حکمی براساس جنسیت و تبعیض گونه است. سرپرستی مرد در خانواده نیز چنین حکایتی دارد (توحیدی، ۱۳۷۴، ص۱۰۴). بحث آزادی را در میان فمینیست های داخلی بیشتر از نگاه آنان به حجاب اختیاری، ضرورت اصلاح روابط خانوادگی و برخی مسائل موردی می توان شناخت؛ چراکه در مباحث تئوریک به بحث چندانی از مفهوم آزادی نپرداخته اند.

۵. خانواده 

فمینیست های اسلامی برخلاف فمینیست های غربی که نهاد خانواده و مادری را ساخته نظام مردسالاری و برای تحکیم اقتدار خویش می دانند، بر حفظ کیان خانواده اصرار و به نقش زن در خانه به عنوان همسر و مادر توجه دارند و گاه از دیدگاه های لیبرالیستی به دلیل آنکه مصالح جامعه و خانواده را در پای اعتقاد به فردگرایی افراطی قربانی می کنند، انتقاد می نمایند.

به همین دلیل مخالفت خود را با هم جنس گرایی که به نظر آنان گرایشی افراطی به حساب می آید، اعلام کرده اند (شهیدیان، ۱۳۷۷، ص۶۲۴). در دیدگاه آنان، نهاد خانواده و مادری در ذات خود مشکل زا نیست. با وجود این، از خانواده سنتی که مبتنی بر سلسله مراتب و سرپرستی مرد و حامل ارزش های جامعه سنتی است، انتقاد می کنند. آنان خواهان خانواده ای براساس برابری نقش ها و نفی سرپرستی مرد هستند و دموکراسی در خانواده را جایگزینی مناسب برای سرپرستی مرد می دانند. شاید تأکید فمینیست های اسلامی بر حفظ خانواده بر این اساس باشد که آنان برخلاف فمینیست های غربی، خانه را محیطی می دانند که زن می تواند نقش های مثبتی از خود بروز دهد و در انتقال ارزش ها به نسل بعد فعال باشد.

"کتاب فمینیسم و ناسیونالیسم کوماری جایاواردنا، بنیان گذار دانشگاه سری لانکا که در سال ۱۹۸۶م چاپ شد، توضیح دهنده تاریخچه پیدایش جنبش‌های فمینیستی در کشورهای مختلف آسیا و خاورمیانه ‌است"اما این ارزش ها، ارزش های جامعه سنتی نیست، بلکه نقش هایی است که کمتر رنگ و بوی جنسیتی دارد و می تواند دختر را برای ایفای نقش های جدید فارغ از جنسیت و پسر را برای پذیرش رابطه ای فارغ از اقتدار و مردسالاری آماده سازد. برخی صاحب نظران نوگرا در مباحث تئوریک خود، حفظ خانواده را از مفاهیم مورد اهتمام دین همچون عدالت و تساوی دانسته اند (مجتهد شبستری، بی تا، ص۱۸)

۶. جنسیت

جنس[2] به ویژگی های طبیعی هریک از مرد و زن اشاره می کند؛ در مقابل، واژه «جنسیت»[3] به تفاوت هایی میان دو جنس نظر دارد که محصول روابط فرهنگی - اجتماعی است و در طبیعت هریک از دو جنس ریشه ای ندارد. از دیدگاه فمینیست ها - ازجمله فمینیست های اسلامی - نظام مردسالار همیشه کوشیده است تا تفاوت های موجود میان هریک از دو جنس را به طبیعت آنان نسبت دهد و با طبیعی و غیر قابل تغییر دانستن این تفاوت ها، راه را بر هر گونه تغییر و اصلاح ببندد. به دیگر بیان، تمام اقتدار مردسالارانه در طبیعی دانستن فروتری زنان نهفته است.

فمینیست ها می کوشند با تفکیک میان جنس و جنسیت نشان دهند که تبعیض میان دو جنس در ویژگی های طبیعی آنان نهفته نیست، بلکه محصول روابط حاکم بر نظام های مردسالار است. فمینیسم تندرو غربی، دیدگاه سنتی را متهم می کند که با جنسی و طبیعی شمردن تفاوت های زن و مرد در حوزه های مختلف اجتماعی و خانوادگی، راه را بر هرگونه تغییر در روابط میان زن و مرد می بندد. تندورها همه تفاوت ها را محصول نظام اجتماعی می دانند و معتقدند که اصولاً زنانگی و مردانگی عنصری فرهنگی است، نه طبیعی. در این میان برخی چون افسانه نجم آبادی سعی کرده اند تا راه میانه ای را برگزینند. وی معتقد است که تفاوت های جسمی و طبیعی میان زن و مرد غیر قابل انکار است، اما این تفاوت ها نباید منشأ تفاوت در قانون گذاری و زمینه برخورد متفاوت با زن و مرد باشد.

"شاید کشور مصر از اولین کشورهای اسلامی باشد که اندیشه های فمینیستی به آن راه یافته است"وی تأکید فمینیست های اسلامی بر مقوله «جنسیت» را مثبت می شمارد و آن را امکان تازه ای از سوی فمینیست های مسلمان برای برابری طلبی می داند (نجم آبادی، ۱۹۹۵، ص۱۸۶).

در این میان، بسیاری از فمینیست های داخلی موضع معتدل تری اتخاذ کرده اند و نقش مادری و همسری زن را نقش طبیعی وی می دانند. زنانگی فطری زن، وی را متناسب با مادری سازمان دهی کرده است و باید در ایفای هرچه بهتر این نقش توانمند شود. بر این اساس، برابری در نقش ها را در کلیت خود مورد تردید قرار می دهند (مطیع، ۱۳۷۵، ص۱۶).

۷. برابری حقوقی زن و مرد

دغدغه اصلی فمنیست های اسلامی در حوزه مسائل حقوقی است؛ چنان که دستیابی به نظام حقوقی در مواردی چون قضاوت، شهادت، ارث، دیه، ازدواج، طلاق و سرپرستی خانواده ها، آرمان هایی هستند که برای تحقق آنها تلاش های چشمگیری کرده اند. «کنوانسیون محو کلیه اشکال تبعیض علیه زنان» ازآنجاکه بر مفهوم تشابه بنیان شده، مورد حمایت جدی آنان است.

نگاه انتقادی آنها به قانون مدنی و قانون مجازات اسلامی با محور قرار گرفتن مفهوم تشابه شکل گرفته و در سال های اخیر نیز تحرک هایی در زمینه اصلاح قوانین و مقررات داخلی صورت گرفته است (اسحاقی، ۱۳۸۷، ص۱۳).

فمینیست های اسلامی بر روش های حقوقی برای استیفای حقوق زنان تأکید می کنند و اصلاحات مورد نظر آنان، به ویژه در محور روابط خانوادگی، بیشتر رنگ و بوی حقوقی دارد.

۸. مشارکت اجتماعی

نگاه فمینیستی به زن، وی را به فعالیت های ملموس اجتماعی ترغیب می کند، و ایفای نقش های مردانه را یک امتیاز تلقی می نماید و نقش های مادری و همسری را کسالت آور و حقیر جلوه می دهد؛ اما در مقابل، نقش هایی مانند رانندگی کامیون، فروشندگی و تاکسی سرویس را به وی پیشنهاد می کند و او را تشویق می کند که محیط خانه را به نفع موقعیت اجتماعی رها کند (همان). البته حضور زن در اجتماع با محور قرار دادن خانواده و حفظ پویایی روابط خانوادگی از یک  سو و حفظ احترام و امنیت زن در فعالیتی متناسب با شئونات زنانه از سوی دیگر می تواند مفید باشد؛ اما نقطه اید ئال برای فمینیست ها این است که زنان، مرزهای جنسیتی را درنوردیده و به صورت برابر در موازنه اجتماعی، حضور در مدیریت ها و مشاغل را پذیرا گردند و مرزهای جنسیتی به هر شکل ممکن برداشته شود.

پی نوشت:

[1]. Islamic Feminism.

[2]. Sex.

[3].

"مهم ترین آثار زن پژوهی این دوران تحریر المرأه و المرأه الجدیده بود که در واپسین روزهای قرن نوزدهم و طلیعه قرن بیستم توسط قاسم امین نویسنده مصری منتشر گردید"Gender.

فهرست منابع

قرآن کریم.
اسحاقی، سید حسین، «تأملی بر پیکره‌ و پیامدهای فمینیسم»، رواق اندیشه، شماره۴۴، ۱۳۸۷.
اشارت، بشری، «مروری اجمالی برخاستگاه فمینیسم اسلامی» در: http://mehrkhane.com/fa/news/۵۳۸۰ .
بلخاری، حسن و مینا محمدی وکیل، «انسان مداری از منظر سوفیست ها و فلاسفه بزرگ یونان»، تاریخ فلسفه، شماره ۱۴، پاییز۱۳۹۲.
بومر، فرانکلین لوفان، جریان های بزرگ در تاریخ اندیشه غرب (گزیده آثار بزرگ در تاریخ اندیشه اروپای غربی از سده های میانه تا امروز)، ترجمه حسین بشیریه، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران، ۱۳۸۰.
توحیدی، نیره، «جنسیت، مدرنیت و دموکراسی»، جنس دوم، شماره۳، ۱۳۷۴.

-  ــــــــــــ ، «فمینیسم اسلامی چالشی دموکراتیک یا چرخشی تئوکراتیک»، کنکاش، ش۳، پاییز ۱۳۷۶.

جعفری، لیلا، «رویکرد انتقادی به فمینیسم اسلامی» در: http://feminism.ir/archive/۱۴۷۶.
جمعی از نویسندگان، «نامه ها، نوشته ها و اشعار»، نیمه دیگر، شماره۳، زمستان ۱۳۷۵.
زیبایی نژاد، محمدرضا و محمدتقی سبحانی، درآمدی بر نظام شخصیت زن در اسلام، چاپ دوم، تهران: دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، ۱۳۸۱.
سعیدزاده، محسن و محسن قائنی، «کتک زدن زن نتیجه ریاست مرد بر خانواده»، زنان، ش۱۹، ۱۳۷۴.
شورای عالی حوزه علمیه، فمینیسم و دانش های فمینیستی، بی جا: دفتر مطالعات و تحقیق زنان، ۱۳۸۲.
شهیدیان، حامد، «فمینیسم اسلامی و جنبش زنان ایران»، ایران نامه، پاییز ۱۳۷۷.
ظهرابی کلانتری، خداداد، «اسلام و فمینیسم» در: http://www.bashgah.net.
عمید، حسن، فرهنگ عمید، ج۲، چ۸، تهران: امیرکبیر، ۱۳۷۱.
مجتهد شبستری، محمد، «نواندیشی دینی و مسئله زنان»، زنان، شماره۵۷، بی تا.
محسن زاده، سعید، «شیوه  استنباط در مکتب فقهی مدرن»، پیام هاجر، ش ۳۳۵، بی تا.
مطیع، ناهید، «فمینیسم در ایران (در جست وجوی یک رهیافت بومی)»، زنان، شماره۳۳، ۱۳۷۵.
منصورنژاد، محمد، مسأله زن، اسلام و فمینیسم، تهران: برگ زیتون، ۱۳۸۱.
نجم آبادی، افسانه، «سال های عسرت، سال های رویش»، کنکاش، شماره۱۲، ۱۹۹۵م.
یگانه، ناهید، «فمینیسم اسلامی»، راه آزادی، ش۴۶، بی تا.
Dictionnaire Robert, parise: nouv, ۱۹۷۸.
Minas, Anne, Gender. Basics, Feminist perspective on women and men, second Edition, printed in the ۷۱ USA، ۲۰۰۰.
Offen, Karen, Defining Feminism: A comparative Historical Approach, Vol. 14, No.1, Published by: The University of Chicago Press, Autumn, ۱۹۸۸.
Schneir, Miriam, Feminism: The Essential Historical writingns, Mary wollstoneraft, Vindication of the Rights of women, Vintage books New York, By h wolff book, ۱۹۸۸.
Webster, Noah, collegiate dictionary, Merriam: Webster, ۱۸۹۸.

نویسندگان:

ابوالحسن حسین زاده: دانشجوی دکتری سیاست گذاری فرهنگی

حسین عباسیان: دانش آموخته کارشناسی ارشد علوم سیاسی

فصلنامه انسان پژوهی دینی شماره ۳۴

ادامه دارد...