فطر بازگشت گاهی است به میثاق فطرت/ فطر و فرهنگ

به گزارش خبرگزاری مهر، متن زیر نوشتاری از حجت الاسلام مسعود اسماعیلی استادیار گروه فلسفه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی است که در ادامه از نظر شما می‌گذرد:

فرهنگ را فیلسوفان، برآمده از ویژگی‌های خاص انسان و به نوعی برساخته اراده انسان برای تمشیت امور خویش و حتی فراتر از آن برای رفاه و لذت بیشتر می‌دانند. از این رو، راهبری، نقد و اصلاح و تغییر فرهنگ، یکی از دغدغه‌های همیشگی متفکران و فرهنگ شناسان بوده است. بسیاری از فرهنگ شناسان، انسان را اسیر این دست ساخته خود یعنی فرهنگ تلقی کرده اند؛ چه، فرهنگ با فضای حاکم فکری، زبانی و عملی خود مانع از حرکت کاملاً مستقل انسان در مسیر اندیشه و عمل می‌شود و القائات نامحدودی دارد که همواره حتی کوشش برای فراتر رفتن از آن را با ناکامی مواجه می‌کند.

به دیگر سخن، انسان در بند چرخه‌ای است که خود آفریده و از دست آن خلاصی ندارد. نقد فرهنگ نیز در این چارچوب به معنی کوششی است برای حرکت در مسیر فرهنگ و تکامل یافتن آن؛ نه تغییر اساسی آن یا دور زدن آن. اما بسیاری، به درستی این نوع نقد فرهنگ را در تحول اساسی زندگی بشر ناکام می‌دانند؛ گو اینکه انبوهی از کژاندیشی‌ها و کج روی‌ها، در بازتاب دائمی و حتمیِ فرهنگ بر هر فرایند نقدی و اصلاحی، باقی مانده و می‌ماند و هرگز از بین نمی‌رود.
 

اندیشمندان دینی به ویژه فیلسوفان الهی، همواره فرهنگ را دارای ظرفیت برخورداری از دو جهت بشری و الهی شمرده اند و از همین باب است که فرهنگ از منظر آنان، عطیه‌ای الهی است که در ادامه در دست بشر پرورده و فربه می‌شود؛ ملت که از ادبیات قرآنی برگرفته شده است و از منظر نگارنده، تقریباً معادلی برای مفهوم فرهنگ درمتون

قدیمه فلسفی ماست، واژه‌ای است که هم به شیوه حیات نظری و عملی خداناگرایان اطلاق می‌شود و هم به شیوه زندگی خداشناسان و موحدان، و به همین وجه، ملت یا فرهنگ، هم می‌تواند آن سویی باشد هم این سویی یا آمیزه ای از آن دو.

از این دریچه، خروج از چرخه فرهنگ بشری، نه تنها ممکن است، بلکه توسط پیامبران از ابتدای زندگی انسان رقم خورده است و اساساً شکل گیری همین فرهنگ دست ساخته نیز مرهون هدایت‌های نخستینِ انبیا و انسان‌های الهی، عارفان و حکیمان بوده است.

"از این رو، راهبری، نقد و اصلاح و تغییر فرهنگ، یکی از دغدغه‌های همیشگی متفکران و فرهنگ شناسان بوده است"از این دید، فرهنگ و ملت بشری هرچه بیش‌تر در سایه و سویه ملت الهی باشد، بهین تر و قرین تر به مقصودِ کمال است. پس خروج از هزارتوی فرهنگ بشری با گشتی از تراز افقی آن به جهت عمودی آن و با نگاهی به بالای این هزارتو ممکن است و نقد فرهنگ نیز در بطن خود، چیزی جز این چرخش طولی از چرخه افقی فرهنگ نخواهد بود.
 

این نوع خروج، فایده‌ای هنگفت به حال اجتماع دارد و نتیجه سریع آن، سامان یابیِ روندهای اصلاحی یا درمانی یا تکمیلی در فرهنگ جامعه است؛ نتیجه‌ای که هرگاه مُصلحانِ حقیقی، مجال جولان در عرصه‌های جمعی را داشته اند، در سیر زندگی بشر رخ داده است. اما این سنخ از رهایی فرهنگ، جهتِ حصولیِ بیرون شدن از گردونه فرهنگ است که بیشتر جنبه‌ای جمعی دارد و کمتر اشخاص در آن شریک اند. چه، اغلب از سوی مصلحان و در زمینه اجتماع رخ می‌دهد و برای آحاد جامعه، تنها جنبه پیروی و درنهایت، جهتِ اندیشه گی دارد؛ خود فرد یا افراد مصلح نیز چه بسا از این خروج، جز از تفکری صِرف بهره ور نبوده باشد. از همین روی، این بنا چندان مستحکم نبوده، به محض سستیِ تأثیر مصلحان و هدایتگران در اجتماع (به هر دلیل و علتی که رخ دهد)، به ضعف می‌گراید؛ چون، حصولی بودن یا تقلیدی بودن آن در اکثر افراد این مجموعه، آن را از پایگاهی متزلزل و جایگاهی سست بهره مند ساخته که امید به بقا آن تنها در پرتو تداوم حضور مصلحان و نفاذِ پرقوّتِ این حضور در حیات آدمیان میسر است.

امکان فتور در این امور فرهنگی و خطیر بودنِ آثار ناگوار آن، ما را وادار می‌سازد به راهی سنجیده‌تر، بلکه ژرف‌تر ره نمون شویم و این پرسش را چنین از نو بپرسیم که طریق شخصی تر و عمیق ترِ رهایی از فلک فرهنگ بشری و خرق آن چیست؟

در واقع، مقوله نقد و اصلاح جدّیِ فرهنگ که به گفته بسیاری از فرهنگ شناسان، از ضروری‌ترین نیازهای امروز بشر است، در گروِ وجود و یافتنِ چنین طریقی است.

به زعم نگارنده، این راه را از هرجا بهتر در زمره ره نمودهای معنوی و عرفانی دین و در پرتو روش‌های علمی و عملیِ اولیا الهی در لایه‌های زیرین حیات انسانی می‌توان یافت؛ آنجا که انسان به کنهِ معنی، انسان است و خداوند به نزدیک ترین صورت با او مرتبط است. پس، در این راه نیز نگرش و ارتباط به خداوند، لبِّ اساسی ماجراست، اما به وجهی دیگر؛ به وجهی حضوری، شهودی، سلوکی. به تقریر عارفان، همه وجوه زندگیِ انسان بدون این وجه، بی مایه و بی وجه است و همه معنای اساسی حیات، در این طریق جمع است؛ زندگی و همه صورت‌هایش که آنها را در مجموعه‌ای به نام فرهنگ می‌یابیم، بی آن، بی معنا و پوچ، مرده و بی جان است.

در واقع، احیا جسمِ مرده فرهنگ و سرزندگیِ آن در وجود و حیات آدمی، در گرو بازگشت آن به مسیر حقیقیِ ایجاد و کانون اصلیِ وجود است و بی آن، فرهنگ، قالَب و تعیّن، توهم و سرابی بیش نیست که چندی آدمی را به خود مشغول می‌دارد؛ بازیچه‌ای بی حاصل. فرهنگ همچون همه پدیدارهای وجودی، در این نگاه ژرف، تجلی یا نمودی از واقعیت صِرف و حقیقی است و تفاوت آن با دیگر تجلیات، جنبه جهان شمول آن است از این رو، پیش و بیش از همه، نیازمند آن است که آن را در هویت واقعی اش، در ارتباط با متجلی اش، یعنی از جنبه تجلی گرانه

اش نه تعینی اش دریابیم و این دریافت، آن هنگام مانا و مؤثر خواهد بود که دریافتی به حقیقت معنا دریافت باشد و هرکس مستقلاً از آن بهره مند باشد. این ارجاع دائمی در کلام عارفان، تأویل یاد شده و سنخ آن، حضوری و شهودی معرفی گشته که در پرتو بازگشت و رجوع به حقیقت جان خود که در بطن آن، وجهی از حقیقت هستی و حق مطلق، قابل وصول است رخ دادنی است و سلوک نیز به همین معناست؛ بازگشت به خود؛ بازگشت به خدا.
 

پس آنچه در ره یافتی ژرف نگرانه برای خروج از چرخه فرهنگ به منظور دستیابی به نقدی اساسی و اصلاحی تحولی در آن لازم است، تأویل شهودی و وجودیِ آن است؛ جستن جان جهان در جان انسان و وصول به وجه حق در متن فرهنگ.

"نقد فرهنگ نیز در این چارچوب به معنی کوششی است برای حرکت در مسیر فرهنگ و تکامل یافتن آن؛ نه تغییر اساسی آن یا دور زدن آن"به سویی نهادنِ رسوم ظاهری و فراتر رفتن از همه رسم‌ها، دفتر اوراق شستن و از روی و ریا دست نهادن، که در عرفان به فراوانی بدان توصیه گشته، همین بازگشت و جستن است و این جستن، خود حرکتی نقدی و اصلاح گرانه است؛ در اینجا هر فرد در زندگی خود، یک مصلح است که با بنیان سلوک و با دست مایه عرفان و با عنصر معنویت، به ارجاع فرهنگ در وجه تجلی-گرانه اش، به جستجو و یافت خدا در آن، می‌پردازد و عناصر تعینی و نفادی را تضعیف می‌کند و به مرور، از عرصه تأثیرگذار حیات فردی و اجتماعیِ خود محذوف می‌دارد.
 

فطر از منظری ژرف، یادگاه کنه وجود آدمی و بازگشت گاهی است به میثاق فطرت؛ و امانت الهی را در وجود انسان، شفاف‌تر می‌کند. رمضان، آوردگاه انسان برای این بازگشت است که نتیجه و ثمره خود را در فطر نمایان می‌سازد؛ رمضان جایگاه سلوک و کوره ذوب جوامدِ مرده در وجود آدمی است که ثمره اش، روانیِ جان و قابلیت بازگشت و رجوع به کنهِ آن است؛ جایی که در آن، آن تأویل شهودی و وجودی، میسر می‌گردد. رمضان و فطر، این ارجاع را در پهنه وسیعی از آحاد انسانی میسر می‌سازند. اربعین کلیمی، عرفه، قربان و غدیر نیز از همین سنخ اند. اساساً دین در جای جای زندگی آدمیان، چنین فرازجای

هایی قرار می‌دهد که زمینه‌های جدی معنویت ساز در تعداد کثیری از آدمیان است؛ اگر آدمیان توجه کافی به این جنبه اصیل از مشی دینورانه

ی خود داشته باشند و آن را کم یا گنگ و واهی ننگرند و متمکنان دینی، آن را مغفول نگذارند یا به انکار یا تضعیف آن برنخیزند؛ بلکه به خلاف، آن را در درجه نخست دغدغه‌های دینی خود قرار داده، در گسترش آن بر حسب استعدادات بکوشند؛ نیز اگر مصلحان اجتماعی و داعیه داران فرهنگ، این جهات را بدانند و در آن به اولویت بکوشند.
 

از آنچه گذشت، دریچه‌ای باز شد به سوی این مطلب که معنویت، سلوک، عرفان و شهود و وجود عارفانه، فقط برای حیات فردی نیست؛ بلکه تأثیری اساسی و درخور در امور اجتماعی و از آن جمله در فرهنگ و امور فرهنگی دارد و تنها راه ماندگار و عمیق نقد و اصلاح و تکمیل فرهنگ، همین مسیر است.

به سخن دیگر، تنها راه اجراییِ تحول و بهینه سازی فرهنگ و راه بری مؤثر آن در جهت اهداف عالی، تلفیق عرفان و معنویت راستینِ دینی (در کشور ما، اسلامی) در تحلیل گفتمان فرهنگی و در طرح و اجرای برنامه‌های اصلاحی و ارتقائی فرهنگ است و بدون آن، چنین فرایندهایی، به انجام مناسب نخواهد رسید؛ بلکه بسیار ناقص، سطحی و ناپایدار خواهد بود.