سریال‌های ایرانی؛ سیگار پشت سیگار/ پای زد و بندهای مالی درمیان است؟

الهه جعفرزاده: در حالی که تبلیغات سیگار و استعمال آن ممنوع است، اما این موضوع همچنان در پرده سینما و فیلم‌های سینمای خانگی به نمایش گذاشته می‌شود. ماده ۱۳ کنوانسیون سازمان جهانی بهداشت در دستورالعمل‌های کنترل دخانیات (FCTC)، که ایران نیز عضو این کنوانسیون است، تبلیغ، ترویج و حمایت از استعمال دخانیات و تنباکو را در رسانه‌های سنتی (مطبوعات، تلویزیون و رادیو) و تمامی بسترهای رسانه‌ای از جمله اینترنت، تلفن همراه و سایر پلتفرم‌ها ممنوع می‌داند. هم‌چنین این ماده متذکر است که: «پخش تصاویر مرتبط با استعمال سیگار و دیگر محصولات دخانی در محصولات رسانه‌ای سرگرمی، مانند فیلم‌ها، تئاترها و بازی‌های رایانه‌ای می‌تواند به شدت بر مصرف دخانیات به‌ویژه در میان جوانان تأثیر بگذارد».

محمد کیاسالار، پزشک، در گفت‌وگو با خبرآنلاین با اشاره به اینکه در ایران سالانه ۵۵ میلیارد نخ سیگار دود می‌شود و ۳۰هزار میلیارد تومان به واسطه بیماری‌های ناشی از دخانیات به نظام سلامت تحمیل می‌شود، می‌گوید: «قصه فقط قصه ایران نیست. سازمان بهداشت جهانی، نمایش جذاب سیگار در فیلم‌ها را «یک مشکل جهانی» می‌داند که «هم مشوق سیگار کشیدن نوجوانان است، هم تقویت‌کننده بازار دخانیات»؛ بازاری که اگرچه یک‌ونیم میلیارد مشتری در سراسر جهان دارد اما ۸۴ درصد مشتریان مستمرش- که مصرف روزانه دارند- در کشورهای درحال‌توسعه زندگی می‌کنند. به همین دلیل پیش‌بینی می‌شود این صنعت تا سال ۲۰۳۰ میلادی، سالانه ۸ میلیون قربانی بگیرد که ۸۰ درصدشان ساکن کشورهای درحال‌توسعه‌اند.»

منافع مالی، عامل رواج محتوای استعمال دخانیات در سینما

صنعت دخانیات سابقه طولانی در ترویج مصرف سیگار و استعمال دخانیات در تلویزیون و سینما دارد.

"الهه جعفرزاده: در حالی که تبلیغات سیگار و استعمال آن ممنوع است، اما این موضوع همچنان در پرده سینما و فیلم‌های سینمای خانگی به نمایش گذاشته می‌شود"از دهه ۱۹۲۰ تا ۱۹۵۰، شرکت‌های دخانیات با استودیوهای فیلمسازی برای نمایش محصولات خود در سینما و تلویزیون همکاری می‌کردند و حتی برای حضور در کمپین‌های تبلیغاتی سیگار به ستاره‌های سینما پول می‌دادند. در واقع، به مدت حدود یک دهه، از هر سه ستاره برتر سینما، دو نفر در حال سیگار کشیدن در فیلم‌ها و تبلیغ این کار بودند. با ممنوعیت تبلیغات سیگار در تلویزیون و رادیو در سال ۱۹۷۰، بازاریابی صنعت تنباکو به سینما منحصر شد.

شبهاتی در این‌باره وجود دارد که برندها و شرکت‌های دخانیات داخلی نیز به منظور تبلیغات غیرمستقیم، با سینما و تولیدات سینمای خانگی کشور همکاری‌هایی دارند و برای سرمایه‌گذاری در امر فروش و تبلیغات محصولات خود وارد این مسیر شده‌اند. هرچند این اقدام از گذشته رایج بوده، اما در شرایط فعلی که اقتصاد سینمای ایران در وضعیت مطلوبی نیست و از طرفی به دلیل کاهش محدودیت‌ها، فضا رهاتر است، این احتمال هم قوی‌تر است.

توصیف ویژگی‌ها و جبران ضعف بازیگر؛ توجیه غیرمنطقی برای سیگارکشیدن

شاید معاملات تبلیغاتی متقابل بین صنایع فیلم و دخانیات محدود باشد، اما با این حال سیگار کشیدن در فیلم‌ها هنوز وجود دارد و خواه ناخواه باعث جذب جوانان و نوجوانان به انجام این عمل می‌شود. کارگردانان، اغلب از «سیگار کشیدن» برای نشان‌دادن ویژگی‌های خاصی مانند: سرکشی و ریسک‌پذیری شخصیت‌ها، شرایط مالی خیلی خوب یا خیلی بد و حتی برای جبران ضعف‌های بازیگری و نواقص فیلم‌نامه استفاده می‌کنند.

به‌طور مثال، گاه بازیگر توانایی لازم برای اجرای یک سکانس ناراحت‌کننده و انعکاس احساس غمی سنگین را ندارد یا فیلمنامه‌نویس آنطور که شایسته است، قادر به توصیف این فضا نبوده است؛ که در این مواقع معمولاً سیگار کشیدن، مکملی برای این کاستی‌ها پنداشته می‌شود.

اثرگذاری ستارگان سینما در ترغیب به سیگارکشیدن انکارناپذیر است

نمی‌توان تأثیرگذاری ستارگان محبوب سینما را در ترغیب جوانان به امر سیگار کشیدن نادیده گرفت. بدیهی است که اکت‌های سیگار کشیدن در فیلم‌ها توسط شخصیت‌های محبوب به مخاطبان جوان منعکس می‌شود و آنها را در معرض خطر جدی اعتیاد، بیماری و مرگ زودرس قرار می‌دهد.

یکی از این ستاره‌ها «همفری بوگارت» است که در تاریخ سینما شاید تصویر هیچ سیگاری قهاری به‌ اندازه او در اذهان نقش نبسته باشد. پُک‌های عمیق و نگه‌داشتن سیگار در گوشه لب، اکت‌های منحصربه‌فردی بودند که بوگارت با اجرای آنها، جذابیت فردی خود و حتی سیگار کشیدن را در ذهن مخاطب دوچندان می‌کرد.

در این میان نمونه‌های ایرانی هم کم نیستند؛ از قباد، عاشق سینه‌چاکِ «شهرزاد» گرفته تا مالکِ «زخم کاری» و طلای «یاغی»، رضا پروانه در سریال «پوست شیر»، سرگرد جاهد در فیلم سینمایی «سرخ‌پوست» و ... . اسامی محبوبی در این لیست جای می‌گیرند که هر یک به نوبه خود اثرگذاری قابل توجهی بر مخاطبانشان دارند.

تصاویر سیگارکشیدن در سرویس‌های پخش آنلاین بیشتر است

در سال ۲۰۱۹، محققان بریتانیایی با بررسی سرویس‌های استریم (VOD) ، به‌ویژه نتفلیکس و آمازون پرایم، دریافتند که تولیدات VOD، نسبت به محتوای تلویزیونی، حاوی میزان بالاتری از تصاویر مصرف سیگار است.

"در واقع، به مدت حدود یک دهه، از هر سه ستاره برتر سینما، دو نفر در حال سیگار کشیدن در فیلم‌ها و تبلیغ این کار بودند"تجزیه و تحلیل‌ بر روی پنج سریال با بالاترین امتیاز منتشرشده در نتفلیکس و آمازون پرایم در سال ۲۰۱۶ نشان داد که ۷۴ درصد از کل این محتوا‎‌ها، شامل صحنه‌هایی از استفاده و مصرف دخانیات است.

پس از انتشار گزارش‌ها، نتفلیکس در پاسخ گفت که تلاش خواهد کرد تا تصاویر و صحنه‌های حاوی استعمال سیگار را در تولیدات خود کاهش دهد. در سال‌های اخیر، اتحادیه اروپا تمام تلاش خود را برای کاهش تعداد سیگاری‌ها در کشورهای عضو خود به کار گرفته است. همانطور که وزیر بهداشت فرانسه در اواخر سال ۲۰۱۷ پیشنهاد ممنوعیت سیگار در فیلم‌های فرانسوی را مطرح کرد.

در یک نظرسنجی استرالیایی در خصوص سکانس‌های مرتبط با «سیگار کشیدن» در مجموعه تلویزیونی «سیمپسون‌ها»، ۲۴ درصد از شرکت‌کنندگان با پخش این سکانس‌ها مخالف و ۱۶ درصد موافق بودند. در این بین جمعیتی حدود ۶۰ درصد نیز نسبت به این موضوع، نظر خنثی داشتند. این در حالی است که در استرالیا استفاده از محصولات دخانی در فیلم‌ها بر اساس مفاد قانون ممنوعیت تبلیغات دخانیات در سال ۱۹۹۲ غیرقانونی است.

اثرگذاری محتوای حاوی سیگار بر نوجوانان به چه نحو است؟

در سال ۲۰۰۸ مؤسسه ملی سرطان ایالات متحده امریکا، بررسی گسترده‌ای از اثرات سکانس‌های حاوی سیگار کشیدن در تولیدات رسانه را منتشر کرد و به این نتیجه رسید که قرار گرفتن در معرض این صحنه‌ها صرفاً با میزان سیگار کشیدن در میان جوانان مرتبط نیست، بلکه آنها را تشویق می‌کند تا سیگار کشیدن را شروع کنند! یافته‌ها نشان‌دهنده یک رابطه عِلّی بین تماشای عمل سیگار کشیدن در فیلم‌ها و آغاز مصرف سیگار در جوانان است.

هم‌چنین تعدادی از تحقیقات اینطور نتیجه‌گیری می‌کنند که کاهش سطح قرار گرفتن جوانان در معرض این محتوا، منجر به کاهش خطر سیگار کشیدن در این قشر می‌شود.

بیشتر بخوانید:

جذابیت به چه قیمت؟

ده کشور اول جهان در مصرف سیگار و دخانیات/ ایران در جایگاه چندم است؟

سیگارهای الکترونیکی طعم‌دار بهتر هستند؟

مصرف همزمان سیگارهای معمولی و الکترونیکی خطرناک است؟/ کشفی جدید درباره سیگار