ایران چگونه در «چاه جمعیتی» نمی‌افتد/ شناسایی چالش‌های فرزندآوری

به گزارش خبرنگار مهر، روند نزولی نرخ زاد و ولد در سال‌های گذشته و در عین حال، افزایش جمعیت سالمند کشور، شرایطی را رقم زده که اگر تدبیری برای افزایش نرخ باروری اندیشیده نشود، ایران در سال‌های نه چندان دور به عنوان یک کشور پیر شناخته خواهد شد.

این در حالی است که اساس و زیربنای توسعه هر جامعه و کشوری، داشتن نیروهای جوان و فعال است که می‌بایست با افزایش نرخ زاد و ولد رقم بخورد.

شاید در این سال‌ها که کمتر به فکر افزایش نرخ جمعیت کشور بوده ایم، باعث شده این نگرانی در بین دست اندرکاران به وجود بیاید که فرصت زیادی برای جلوگیری از پیری کشور نداریم.

به طوری که برخی کارشناسان، فرصت ۵ ساله را عنوان می‌کنند و برخی نیز بر این عقیده اند که تعیین زمان، چندان هم منطقی نیست و باید به فکر راهکارهایی برای افزایش جمعیت بود.

ایران در آستانه بحران سالمندی

کمال حیدری معاون بهداشت وزارت بهداشت، با اشاره به موضوع کاهش نرخ باروری در کشور، گفت: ما نگران هستیم که در آینده با سالمندی جمعیت، بحران‌های آتی از جمله بحران‌های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی را در پیش رو داشته باشیم که البته غیرقابل جبران است.

وی با اشاره به ابلاغ قانون جوانی جمعیت و حمایت از خانواده به دستگاه‌ها، تاکید کرد: وزارت بهداشت، وظیفه و تکلیف قانونی خود می‌داند که در این عرصه و با این استراتژی و راهبرد بتواند قدم جدیدی را بردارد. امیدواریم با توجه به ظرفیت‌ها برای باروری سالم، فرزندان سالم و زندگی سالم بتوانیم افراد را به فرزندآوری تشویق کنیم و در این راستا بیشتر قدم برداریم. در حال حاضر اهتمام خانواده‌ها باید در جهت فرزندآوری بیش از دو فرزند باشد و اگر به دنبال این هستیم که ایرانی پویا، بالنده و جوان داشته باشیم باید داشتن ۳ یا ۴ فرزند را در دستور کار خود قرار دهیم.

حیدری افزود: در دل قانون «جوانی جمعیت و حمایت از خانواده» تسهیلات حمایتی بسیار مناسبی برای فرزندآوری فراهم شده که از جمله آنها می‌توان به تسهیلات معیشتی، آموزشی و یا مواردی که مربوط به زندگی است در دل قانون «جوانی جمعیت و حمایت از خانواده» تسهیلات حمایتی بسیار مناسبی برای فرزندآوری فراهم شده که از جمله آنها می‌توان به تسهیلات معیشتی و آموزشی است، اشاره کرد. در کنار این تسهیلات قانونی، وزارت بهداشت هم خدمات مشاوره‌ای برای مردم و دانشجویان، آموزشی و همچنین خدمات درمان ناباوری، اقداماتی را انجام داده و همه این موارد ذیل قرارگاه جوانی جمعیت، شکل گرفته است.

معاون بهداشت وزارت بهداشت یادآور شد: امیدواریم به سرعت بتوانیم وقت از دست رفته را جبران کنیم. ضمن اینکه اگر بخواهیم آینده ایران را ضمانت کنیم باید بتوانیم فرزندآوری و کمبود نرخ رشد باروری در کشور را جبران کنیم و گرنه به سرعت دیر می‌شود.

جمعیت مؤلفه اساسی و اقتدار ملی هر کشور است

فرناز اهدایی‌وند مدیر گروه سلامت جمعیت و خانواده دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، با عنوان این مطلب که جمعیت مؤلفه مهم و اساسی اقتدار ملی هر کشور است، گفت: نیروی مولد و جوان به عنوان عامل پایایی یک کشور و یکی از پایه‌های مهم رشد اقتصادی و اجتماعی کشورها است و قطعاً هر جامعه‌ای برای پیمودن مسیر آینده نیاز به جمعیت جوان دارد.

وی با اشاره به آمارهای باروری در کشور، تاکید کرد: در بند اول سیاست‌های کلی جمعیت کشور آمده است ارتقا، پویایی، بالندگی و جوانی جمعیت منوط به افزایش نرخ باروری و افزایش جمعیت است.

اهدایی وند ادامه داد: میزان باروری کلی تعداد فرزندانی است که یک زن در طول دوره باروری به دنیا می‌آورد بنابراین نرخ باروری پایین‌تر از سطح جانشینی (کمتر از ۲.۱) از چالش‌های اصلی ما است.

وی با اشاره به اینکه الگوی سنی باروری نشان دهنده کاهش میزان باروری در همه سنین از جمله گروه‌های سنی جوان است، خاطرنشان کرد: بر اساس آمار سرشماری نفوس و مسکن، متوسط رشد جمعیت طی سال‌های اخیر کاهش داشته و این روند، هشداری جدی برای جمعیت است.

به گفته اهدایی وند، پیش بینی می‌شود که جمعیت سالمند کشور در طی ۲۰ سال آینده ۲ برابر شود، در حالی که این روند در دیگر کشورها طی ۱۰۰ سال رخ خواهد داد.

وی با تاکید بر این نکته که در حال حاضر کشور در پنجره فرصت جمعیتی قرار دارد و تا چند سال آینده این پنجره همچنان باز است، عنوان کرد: کشور ما سال‌ها دارای جمعیت جوان بوده و همچنان لازم است با افزایش فرزندآوری این ثروت، حفظ و صیانت شود.

شناسایی ۲۱ مانع برای فرزندآوری

امیرحسین بانکی پورفرد رئیس کمیسیون مشترک قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت ۷۳ ماده و ۲۰۵ حکم دارد که تنها ۲۰ درصد از مواد این قانون اجرایی شده است، گفت: ۲۱ مانع را برای فرزندآوری شناسایی شده و راه حل‌های آن را نیز بررسی کرده ایم.

طرح جوانی جمعیت ۷۳ ماده و ۲۰۵ حکم دارد که تنها ۲۰ درصد از مواد این قانون اجرایی شده است وی افزود: یکی از موانع، زوج‌های نابارور هستند، مانع بعدی سن ازدواج است که به تأخیر افتاده است.

بانکی پورفرد، به تفکیک موانع فرزندآوری از لحاظ اجتماعی و اقتصادی پرداخت و گفت: در الگوی مسکن، حقوق دستمزد، قواعد اشتغال، تسهیلات آموزشی برای خانم‌های دانشجو، تسهیلات اشتغال برای خانم‌های کارمند و خانه دار، هدفمندی یارانه‌ها، مالیات، مهاجرت، بهداشت و درمان؛ سعی کردیم در ابعاد مختلف این موانع را بررسی کنیم.

وی افزود: قانون را طوری تدوین کردیم که هر دستگاهی مسئول اجرای کار خود است و هیچ ارتباطی به تشکیل ستاد ملی جمعیت ندارد.

"امیدواریم با توجه به ظرفیت‌ها برای باروری سالم، فرزندان سالم و زندگی سالم بتوانیم افراد را به فرزندآوری تشویق کنیم و در این راستا بیشتر قدم برداریم"زیرا، کار ستاد ملی جمعیت، هماهنگی بین دستگاهی و نظارت درون دولت بر اجرای قانون است.

نکات مثبت قانون جوانی جمعیت

از نکات مثبت قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت این است که برای هر دستگاه وظیفه‌ای مشخص شده است، به طوری که در ماده ۷۱ این قانون، بندی وجود دارد که تمام دستگاه‌های اجرایی موظف هستند کارهایی که در قانون تعریف شده است را انجام دهند. زیرا، تمام دستگاه‌ها نتوانستند آنچه که در قانون پیش بینی شده بود را در قانون ۱۴۰۱ بیاورند.

چالش مسکن خانواده‌ها

پروانه اصلانی مدیر کل دفتر اقتصاد مسکن وزارت راه و شهرسازی، درباره ماده ۴ قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت گفت: در متن قانون قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت آمده است که در شهرهایی که زیر ۵۰۰ هزار نفر جمعیت دارند و نرخ باروری پایین است، یک قطعه زمین ۲۰۰ متری به خانوارهایی که بالای سه فرزند دارند و فرزند سوم آنها بعد از لازم الاجرا شدن قانون به دنیا آمده است واگذار کنیم‌ براساس قانون در شهرهایی که زیر ۵۰۰ هزار نفر جمعیت دارند و نرخ باروری پایین است، یک قطعه زمین ۲۰۰ متری به خانوارهایی که بالای سه فرزند دارند واگذار می‌شود.

وی افزود: در شهرهایی که بالای ۵۰۰ هزار نفر جمعیت دارند باید یک واحد مسکونی از واحدهای مسکونی طرح‌های حمایتی برای خانوارها در نظر بگیریم.

اصلانی گفت: امتیاز ویژه‌ای که این قانون برای تشویق فرزند آوری دارد این است که اگر کسی از امکانات دولتی در حوزه مسکن استفاده کرده باشد و فرزند سوم به بعد پس از لازم الاجرا شدن قانون به دنیا بیاید می‌تواند مجدداً از امکانات دولتی و یارانه در حوزه مسکن استفاده کند.

مدیرکل دفتر اقتصاد مسکن وزارت راه و شهرسازی افزود: در کلانشهرها زمین یا واحد مسکونی نداریم که بخواهیم معرفی کنیم بنابراین قانون این اجازه را داده است که در نزدیک‌ترین شهر محل سکونت پدر یا مادر و یا محل تولد پدر یا محل تولد مادر بتوانیم این امکانات را در اختیار خانوارها قرار دهیم.

اصلانی گفت: مانند همه برنامه‌های حمایتی، عموماً افرادی که در کلانشهرها زندگی می‌کنند ساماندهی مسکن حمایتی در حوزه شهرهای جدید اطراف کلانشهرها است و یا شهرهای نزدیک و مجاور به محل سکونت آنها.

وی افزود: در سامانه طرح‌های حمایتی بخشی ایجاد شده است تحت عنوان خانوارهایی که دارای سه فرزند به بالا هستند می‌توانند ثبت نام کنند، به طوری که تا کنون حدود ۲۹ هزار و ۶۵۰ نفر ثبت نام کرده اند که بیشترین فراوانی در استان تهران است.

به گفته اصلانی، حدود ۸۱ خانوار دارای هفت فرزند به بالا هستند که بیشترین فراوانی در سیستان و بلوچستان است.

چاه جمعیتی در پیش روی ایران

سید حامد برکاتی مدیرکل دفتر سلامت جمعیت، خانواده و مدارس وزارت بهداشت، با عنوان این مطلب که شاخص باروری کل در کشور اکنون ۱.۶۷ درصد است و رسیدن این آمار به کمتر از ۱.۵ درصد موجب ایجاد «چاله جمعیتی» می‌شود، گفت: رسیدن به شاخص ۱.۳ درصد منجر به ایجاد «چاه جمعیتی» می‌شود که خروج از آن بسیار دشوار خواهد بود.

وی افزود: کشورهایی که در چاه جمعیتی افتاده‌اند مانند برخی کشورهای اروپایی دیگر نتوانسته‌اند از آن خارج شوند. لذا کشور آلمان سالانه به مهاجرت پذیری روی آورده و سالانه ۳۰۰ هزار مهاجر می‌پذیرد، ژاپن هم پذیرای مهاجران است. شاخص TFR در این کشورها به زیر ۱.۳ درصد رسیده است.

برکاتی با اشاره به اینکه این کشورها مجبورند برای پر کردن چاه جمعیتی سراغ راه‌هایی به جز زاد و ولد بومی خود بروند که خیلی نگران کننده است، گفت: در پنج سال گذشته شاخص باروری تمام استان‌های کشور ۲۰ درصد افت داشته است. فقط در سال ۹۹، ۲ استان رشد منفی نداشته‌اند.

وی افزود: در ۱۰ سال گذشته به طور متوسط سالیانه ۲ درصد از جمعیت جوان کشور کاسته شده است، به نحوی که جمعیت جوان از ۲۵ میلیون نفر در بازه زمانی اعلام شده به ۲۰ میلیون نفر رسیده است.

جوانان متولد نیمه اول و دوم دهه ۶۰ و اوایل دهه ۷۰ به مرور زمان از سن جوانی که تا ۳۰ سالگی است، خارج شده‌اند.

برکاتی با عنوان این مطلب که متوسط سن جمعیت کشور که ابتدای انقلاب ۲۲ سال بوده و اکنون به ۳۲ سال رسیده است، گفت: الان با جمعیتی که ۱۰ سال مسن‌تر شده است و سه دهه بعد به بالای ۴۰ سال خواهد رسید، بسیار چالش خواهیم داشت.

وی با بیان اینکه در ۱۰ سال گذشته به طور متوسط ۲ درصد از جمعیت جوان کشور کم شده است، افزود: در سال ۱۴۳۰ مطابق نقشه جمعیتی سازمان ملل، کشوری خواهیم بود با ۹۵ میلیون جمعیت که نزدیک به ۳۰ میلیون سالمند خواهد داشت.

وضعیت سن ازدواج در کشور

علی اکبر محزون مدیرکل دفتر جمعیت و سرشماری مرکز آمار ایران گفت: قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت در جهت رفع دغدغه‌های خانواده‌ها برای تشکیل خانواده و فرزند آوری از سوی نمایندگان مجلس شورای اسلامی سال گذشته به تصویب رسیده است.

وی با اشاره به اینکه طبق آمارهای مرکز آمار در حال حاضر ۹ میلیون و ۸۰۰ هزار نفر در کشور در سن ازدواج هستند گفت: این افراد تا کنون ازدواج نکرده اند. سن متعارف ازدواج برای مردان ۱۵ تا ۳۵ سال و زنان ۱۸ تا ۲۹ سال ثبت شده که بیشترین ازدواج‌ها در این سنین ثبت شده است.

محزون تاکید کرد: همچنین از این تعداد ۵ میلیون و ۴۰۰ هزار نفر را مردان و ۴ میلیون و ۴۰۰ هزار نفر را زنان تشکیل می‌دهند.

مدیرکل دفتر جمعیت و سرشماری مرکز آمار ایران اظهار داشت: با توجه به اینکه سن ازواج نیز بالا رفته اما هنوز بیشترین ازدواج‌ها در این بازده سنی هستند که البته در استان‌های مختلف متفاوت است.

وی به آمار تک فرزندی در کشور اشاره کرد و گفت: همچنین براساس آمارهای موجود ،۱۹ درصد خانواده‌ها تک فرزند، ۱۳.۵ درصد بدون فرزند ،۲۶ درصد دو فرزند و ۱۴ و نیم درصد نیز دارای سه فرزند بودند.

نکته آخر

به نظر می‌رسد برای اینکه وارد چاه جمعیتی نشویم، می‌بایست هر آنچه در قانون جوانی جمعیت و حمایت از خانواده تکلیف شده است، تمام و کمال اجرا کنیم.

موضوعاتی مثل حمایت مالی از زوجین نابارور، کمک هزینه‌های مسکن و ترویج برنامه‌های فرهنگی در راستای تشویق به ازدواج و فرزندآوری، از سوی دستگاه‌های مسئول و متولی، به طور دقیق اجرا شود تا امیدوار بود ظرف چند سال آینده بتوان شاهد افزایش جمعیت کشور بود.