سی سال گذشت؛ زلزله منجیل و آینده ایمنی توسعه ایران

در این ۱۰۹۵۷ روز بسیاری از اتفاقات در توسعه مملکت ما رخ داده است. جمعیت ایران از حدود ۶۰ میلیون نفر به حدود ۸۴ میلیون نفر رسیده و از سوی دیگر تمرکز جمعیت در تهران و مرکزهای استانها حداقل 50% بیش از تمرکز جمعیت در سه دهه قبل است. در منطقه ساحلی دریای کاسپین تعداد ساختمانهای با ارتفاع بیش از ۱۰ طبقه  چندین برابر این نوع ساختمانها در زمان زلزله سی و یک خرداد۶۹ است. زلزله ۳۱ خرداد 1369  منجیل پنج شنبه ۳۱ خرداد ۱۳۶۹ درساعت  ۳۰ دقیقه بامداد اتفاق افتاد. این زلزله به دلیل  بزرگای ۷.۳ و هم به دلیل اثر جهت پذیری گسلش و هم به خاطر اثر خاک با تشدید جنبش زمین به ویژه در پریود بلند همراه شد که به ویژه برای ساختمانهای بلند و سازه های مرتفع مخرب تر بود.

"جمعیت ایران از حدود ۶۰ میلیون نفر به حدود ۸۴ میلیون نفر رسیده و از سوی دیگر تمرکز جمعیت در تهران و مرکزهای استانها حداقل 50% بیش از تمرکز جمعیت در سه دهه قبل است"تکرار همان حادثه امروز آسیب بیشتری وارد میکند چرا که ساختمانهای مرتفع بسیار بیش از ۳۰ سال گذشته در این محدوده ساخته شده اند.

شهرستان رودبار  در جنوب استان گیلان دریک ناحیه کوهستانی بیشترین آسیب را در این زلزله متحمل شد. این شهرستان درحدود ۲۲۰۰ کیلومتر مربع وسعت دارد و با شهرستانهای قومن،‌لاهیجان،‌رشت و استان قزوین و  استان زنجان مجاور  است. زلزله در پهنه ای از کشور رخ داد که لرزه خیزی آن  نبودهای لرزه ای مهم و اتفاق  زمین لرزه هایی شدید دیر به دیر و با بزرگی بالا همراه است. تقریبا در تمام نواحی رشته کوههای البرز ، از جمله در محدوده تهران و کرج می توان چنین ویژگی لرزه خیزی مشاهده نمود.

نبود لرزه ای ناحیه ای از سه هزار سال قبل و از زمان زلزله ای که به نا بودی تمدن مارلیک در شمال رودبار انجامید در این ناحیه وجود داشت  که از  هزاره نخست پیش از میلاد مسیح تا  زمین لرزه  ۳۱خرداد ۶۹ منجیل  طول کشید . با درازتر شدن دوره بازگشت زلزله های انرژی انباشته شده بیشتری آزاد گشت و زلزله ای با بزرگی ۷.۳ رخ داد .

این همان وضعی است که اکنون در شهران تهران، کرج، تبریز و مشهد نیز با نبود های لرزه ای مهم با آن روبرو هستیم  و مدت مدیدی از رخداد زمینلرزه مهم قبلی گذشته و سکوت لرزه ای نگران کننده ای در این نواحی وجود دارد. از  نشانه های زمین شناختی که  نشانگر فعال بودن منطقه منجیل و رودبار حتی از قبل از زلزله  سی و یک خرداد۶۹ بوده می توان به این موارد اشاره کرد: زمین لغزشهای کهن و باستانی،‌  ترراس (پادگانه) های  بالا آمده در مسیر رودخانه سفید رود، چم و خم در راستای رودخانه سفید رود،  کانال قدیمی رودخانه  سفید رود،  پادگانه های مرتفع و برخاسته و  کج شده  آبرفتی کواترنر در لوشان، مخروطه افکنه آبرفتی برخاسته قبل از دوران چهارم درسیاهکل، رسوبهای تراورتن عهد حاضر بیرون زده در راستای گسل منجیل و هرزویل و رودبار .

چنین نشانه هایی را می توان با همین ویژگیها در راستای گسل مشا و گسل شمال تهران نیز در استان تهران مشاهده کرد. پژوهشهای انجام شده بعدی بر روی پهنه زلزله زده سی و یک خرداد ۶۹ منجیل نشان داد که از آنجا که گسل زمینلرزه ای در پی سنگ در کوله چپ سد سفید رود در پی جرثقیل تاجی سد به سطح زمین رسیده و قابل مشاهده است، می توان بر اساس مقیاس شدت اروپایی  ESI-۲۰۰۷ شدت بیشینه ۱۲ را در همین محل بدان نسبت داد (بیشترین شدت زمینلرزه در مقیاس دوازده درجه ای شدت). این در حالی است که معمولا بر اساس میزان خرابی های مشاهده شده در ساختمانها، در شدید ترین زمینلرزه ها نیز به بیشینه شدت ۸ تا ۱۰ درجه (در مقیاس EMS یا مرکالی) می رسیم.

"در منطقه ساحلی دریای کاسپین تعداد ساختمانهای با ارتفاع بیش از ۱۰ طبقه  چندین برابر این نوع ساختمانها در زمان زلزله سی و یک خرداد۶۹ است"چنین میزان بیشینه ای در زلزله های طبس ۱۳۵۷، سیرچ ۱۳۶۰ و بم ۱۳۸۲ و ازگله سرپل ذهاب ۱۳۹۶ برآورد شد.

از این نظر و با توچه به میزان شدت قابل مشاهده ، زمینلرزه منجیل "شدیدترین" زمینلرزه ثبت شده ایران تا کنون بوده است . البته این صفت شدید ترین تا زمانی به زلزله منجیل اطلاق می شود که زمینلرزه شدید دیگری مشابه با آن رخ نداده باشد، و همچنین شدت زمینلرزه با چنین اندازه ای بر روی زمینلرزه های بزرگ تاریخی ایران مورد پژوهشهای تفصیلی و مجدد قرار نگیرفته باشد. چه بسا اتفاقهایی را  با چنین درجه شدتی بتوان مستندا در زلزله های قبلی ایران نیز یافت. به هر حال یک دلیل مهم برای میزان بالای خرابی های زلزله منجیل همین شدت بالای آن بود که به ویژه در پهنه رومرکزی بسیار نابود کننده بود. ژرفای زمینلرزه ۱۸ کیلومتر بود و با توسعه گسیختگی گسل زمینلرزه ای سوی طارم علیای زنجان به سوی پاکده و جیرنده در جنوب شرق، بیشترین میزان جابه جایی ها و خرابی ها در منطقه منجیل، رودبار و پهنه پیرامن روستای پاکده و جیرنده و بخش عمارلوی رودبار مشاهده شد.

قابل یادآوری است که اولین گزارش شناسایی زمینلرزه ۳۱ خرداد۶۹ منجیل که توسط استاد زنده یاد مهندس علی اکبر معین فر و با همکاری آقای مهندس نادرزاده تهیه شد و ۵۰ روز بعد از رخداد زمینلرزه از سوی مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن منتشر شد، با عکسی بر روی جلد از یکی از بزرگترین گسیختگی های سطحی زلزله منجیل در پاکده همراه بود که جا به جایی قائم با حدود ۲ متر اختلاف ارتفاع در وسط یک راه فرعی روستایی ایجاد شده بود.

نگارنده در سال گذشته و در بیست و نهمین سالروز زلزله منجیل فرصت بازدید مجددی به لطف سازمان برنامه گیلان در پهنه زلزله زده منجیل یافت و همین گسیختگی معرفی شده از سوی استاد زنده یاد معین فر را بعد از حدود سه دهه مجددا یافت. هنوز این گسیختگی با وجود فرسودگی قابل تشخیص است و جا به جایی قائم آن را نیز هنوز می توان در این مسیر که خوشبختانه متروکه شده مشاهده نمود.    

در اثر زلزله منطقه رومرکزی به وسعت ۴۰۰۰ کیلومتر مربع به شدت به لرزه در آمد که محدوده ای به وسعه حدود ۵۰۰ کیلومتر مربع آن  در دره سفید رود و سه شهر  لوشان، منجیل و رودبار بود. لرزشهای زمین لرزه  منجیل سبب به وجود آمدن پدیده آبگونگی (روانگرایی) منجر به خرابی و کج شدت ساختمان و تاسیسات در آستانه اشرفیه،‌ لولمان،‌ رودبارکی،‌ ناصر کیاده،‌ بالامحله در شرق  سفید رود شد. چاه های محدوده شهرستان رودبار در طی زلزله با پدیده جوشش ماسه ها و فوران گل و آب مواجه شد.

"این زلزله به دلیل  بزرگای ۷.۳ و هم به دلیل اثر جهت پذیری گسلش و هم به خاطر اثر خاک با تشدید جنبش زمین به ویژه در پریود بلند همراه شد که به ویژه برای ساختمانهای بلند و سازه های مرتفع مخرب تر بود"پدیده روانگرائی ماسه ها در کوچصفهان دشت نشاء‌،‌ خمام، صومعه سرا، قومن، شالیزارهای رستم آباد و حوالی پل بالا بالا در نزدیک لوشان در کرانه شاهرود نیز دیده شد.

پدیده روانگرائی در آستانه اشرفیه موجب نشست زمین به صورت یکنواخت یا نامتقارن حدود یک متر، ایجاد درز و ترکهای طویل و عریض، بالازدگی و تورم زمین و خروج ماسه به صورت اشکال مخروطی در سطح زمین ، چاههایی با عمق ۱۰ متر در شهر آستانه از ماسه پرشدند. روانگرائی در پهنه هایی روی داد که: روستاها بر بیشتر کهنه رودخانه هایی که دارای رسوبهای ماسه ای سست بودند یا در این پهنه انبانه هایی از ماسه وجود داشته است.

این ویژگیها برای اولین بار در زمینلرزه ای در منطقه ای کوهستانی در تاریخ مدرن ایران مشاهده شد. یادمان باشد که این اتفاقها عینا در تمامی نواحی البرز، منطقه ساحلی دریای کاسپین  و پیرامون آن قابل تکرار است. توسعه شهری امروزه در این ناحیه مناطقی مدرن و با معرضیت بالاتر در برابر هر زمینلرزه شدید بعدی قرار داده است.