آیا «دالان تورانی» حقیقت دارد؟

در این یادداشت سعی می شود صحت این نامگذاری بلحاظ جغرافیایی،تاریخی و سیاسی با استفاده از اطلاعات موجود در ویکی پدیا که از میان دیدگاه های صاحبنظران جمع آوری شده، ارزیابی شود. موارد داخل گیومه عینا از ویکی پدیا نقل می شود.

- «توران جای‌نامی برای یک منطقه در آسیای میانه به معنی سرزمین تور به زبان پارسی میانه است، که از آن سوی آمودریا (جیحون) یعنی ماوراءالنهر، به خوارزم متصل بوده و از مشرق تا دریاچهٔ آرال امتداد دارد»

- «در کعبهٔ زرتشت، توران جزء ایالت‌های ایران آمده، کهن‌ترین منبع که به کلمهٔ توران اشاره می‌کند کتاب اوستا است و تمامی تورانیان در این کتاب نام‌های ایرانی دارند... در کتاب‌های پهلوی نیز نام‌های تورانیان همه ایرانی است. در شاهنامه هم نام‌هایی مانند پشنگ و ارژنگ، افراسیاب، گرسیوز، اغریرث، گُروی، کهرم، سپهرم، اندریمان، سرخه، شیده، فرنگیس، منیژه، ویسه، فرشیدورد، لهاک، هومان، پیران، بارمان، پیلسم، گلباد، نستیهن، شواسپ، ارجاسپ، ویدرفش، نامخواست،… کاملاً آشکار می‌سازد که تورانیان عصر اوستایی، قوم- قبیله‌ای «ایرانی» بوده‌اند.»

- «در شاه‌نامهٔ فردوسی که برگرفته‌شده از خدای‌نامه است تورانیان با ایرانیان دارای یک ریشه هستند آن‌گاه که از پادشاهی و تقسیم سرزمین‌ها به دست فریدون سخن می‌رود. تور و سلم و ایرج، هر سه فرزندان فریدون هستند یکی از این سرزمین‌ها سرزمین تور در همسایگی و مرز به مرز ترکان-مغولان در شمال چین است که به تور برادر ایرج (نماد ایرانیان) می‌رسد.»

- «آرَش کمانگیر یا آرش شیواتیر بزرگ‌ترین تیرانداز در اسطوره‌های ایرانی است که پس از پایان جنگ ایران و توران، به‌عنوان کمان‌دار ایرانی برای تعیین مرز ایران و توران برگزیده شد و از بالای کوه «اَیریوخْشَئوثه»، تیری را به‌سوی کوه «خْوَنْوَنْت» پرتاب کرد و با پرتاب تیر او در زمان منوچهر، مرز میان ایران و توران تعیین شد.»

- «به گزارش ابوریحان بیرونی، آرش تیر را از کوه رویان افکند و خداوند باد را فرمان داد تا تیر او را به اقصای خراسان، جایی واقع در فرغانه و طبرستان برساند.

"در این یادداشت سعی می شود صحت این نامگذاری بلحاظ جغرافیایی،تاریخی و سیاسی با استفاده از اطلاعات موجود در ویکی پدیا که از میان دیدگاه های صاحبنظران جمع آوری شده، ارزیابی شود"تیر آرش، که افراسیاب آن را نشان کرده‌بود، هزار فرسخ رفت و سرانجام بردرخت گردوی بزرگی فرود آمد. به گزارش ثعالبی، تیر آرش به هنگام طلوع آفتاب پرتاب شد، از مازندران گذشت و به بادغیس رسید و چون خواست فرود آید، به فرمان خداوند، فرشته‌ای آن را به پرواز درآورد و به خُلْم در سرزمین بلخ بُرد و در هنگام غروب در کوزین (تصحیف گوزبن، ناحیه‌ای میان گوزگان و جیحون) فرود آورد.»

-«شباهت‌ صوری‌ میان‌ دو نام "تور" و "تورک‌" (ترک‌)، پندارها و گمراهیهایی‌ را سبب‌ شده‌است‌. همین‌ تصورات‌ در سده‌های‌ ۱۳ و ۱۴ق‌ / ۱۹ و ۲۰م‌ تحریفها و دشواریهایی‌ را پدید آورد؛ به‌ ویژه‌ آنکه‌ در برخی‌ از مآخذ محدوده‌هایی‌ خیالی‌ با نام های‌ توران‌ و ترکستان‌ در آسیای‌ مرکزی‌ پدید آمد که‌ از دیدگاه‌ جغرافیایی‌ و تاریخی‌ به‌ اثبات‌ نرسیده‌اند. از سدۀ ۶م‌ که‌ ترکان‌ به‌ آسیای‌ مرکزی‌ راه‌ یافتند، شباهت‌ نامهای "تور" و "تورک‌" سبب‌ شد که‌ برخی‌ نام‌ توران‌ و ترکان‌ را یکی‌ بدانند؛ حال‌ آنکه‌ رابطه‌ای‌ میان‌ این‌ دو نام‌ وجود ندارد»

-«تورانیسم که با نام پان‌تورانیسم هم شناخته می‌شود ایدئولوژی بود که توسط یک فرد مجارستانی ساخته و پرداخته شد. این ایدئولوژی به منظور مقابله با ایدئولوژی‌های دیگر کشورهای اروپایی مثل پان اسلاویسم و پان ژرمنیسم، هم‌زمان با شکل‌گیری و رشد فزاینده ایدئولوژی‌های ناسیونالیستی اروپایی، به منظور یارگیری مجارستانی‌ها و اتحاد آنها با کشورهای ترک‌زبان مثل عثمانی و برخی قومیت‌های اورالی زیر سایه امپراتوری تزار روسیه ساخته شد و هدف آن‌ها یارگیری سیاسی برای مقابله با همدیگر بود.

ریشه اصلی کلمه پان تورانیسم به کتاب شاهنامه فردوسی بر می‌گردد که سرزمین افسانه ای توران بر می‌گردد. ایده پان تورانیسم ۵۰ سال پیش از شعله‌ور شدن جنگ جهانی اول شکل گرفت.»

-«در اوایل سده بیستم برخی از اندیشمندان و سیاستمداران ترکیه و تاتارستان در تعریف توران آن را تبدیل به وسیله‌ای برای توجیه پانترکیسم قرار دادند و این منطقه اساطیری را، همه مناطق و کشورهایی که در آن به ترکی سخن گفته میشود، تعریف نمودند. این موضوعی است که در ادبیات سیاسی ترکیه هنوز هم کم و بیش مطرح است.

طبق این ادبیات سیاسی، پان تورانیسم به اندیشه متحد کردن همه ترکان جهان و سرزمین‌های آنان گفته میشود.»

-«ولادیمیر مینورسکی در مورد جعل پان ترک‌ها برای هویت سازی خودشان و مصادره کشورهای دیگر جهان چنین گفته‌است: "هر جا که پرسش حل نشده‌ای در زمینه فرهنگ قوم‌های شرق باستان پدید آید ترکان بی درنگ دست خود را همان‌جا دراز می‌کنند.»

-« آندره‌ ماندلشتام‌ عضو انستیتوی‌ حقوق‌ بین‌الملل‌ امپراتوری‌ روسیه‌ و مدیر ادارۀ حقوقی‌ دولت‌ موقت‌ آن‌ کشور ضمن‌ مقدمه‌ای‌ بر کتاب پان‌ تورانیسم‌، یادآور گردیده‌ است‌ که‌ طلعت‌ بیگ‌، وزیر ترکان‌ جوان‌ در گفت‌ و گویی‌ در ۱۳۲۷ ق‌ / ۱۹۰۹م‌ با وی‌ چنین‌ بیان‌ داشت‌ که‌ به‌ تازگی‌ از وجود برادران‌ ترک‌ خود در آسیای‌ مرکزی‌، آگاهی‌ یافته‌ است‌. با این‌ وصف‌ بذری‌ که‌ پان‌ تورانیست های‌ روسیه‌ کاشتند، زمینۀ مناسبی‌ در ترکیه‌ برای‌ رشد و نمو یافت‌»

از مطالب فوق نکات زیر یافته می شود:

۱- منطقه توران چه در منابع اساطیری و چه در کتب باستانی مانند اوستا، به منطقه ای در کرانه رود جیحون و مجاور استان بلخ و بادغیس و دره فرغانه و بطور کلی در آسیای مرکزی اطلاق می شده و هیچگاه در منطقه قفقاز یعنی در کنارجمهوری های آذربایجان و ارمنستان نبوده است.

۲- ریشه تورانیان، آریائی بوده و ایرانی بوده اند و اگرچه بلحاظ اختلافات مرزی با ایران در جنگ بوده اند اما ریشه این درگیری ها، زبان یا قومیت نبوده است.

۳- در دوره معاصر، ابداع مفاهیم تورانیسم یا پان‌تورانیسم فاقد ریشه ترکی بوده و توسط یک فرد مجارستانی به منظور مقابله با ایدئولوژی‌های دیگر کشورهای اروپایی مثل پان اسلاویسم و پان ژرمنیسم، برای اتحاد مجارستانی‌ها با کشورهای ترک‌زبان با حمایت امپراتوری تزار روسیه، برای مقابله با اروپا ابداع شده است. جالب اینکه ترکان‌ عثمانی‌ مدتهای طولانی از وجود نظریه‌ پردازان‌ پان‌ تورانیسم‌ بی‌خبر بودند و بعدها از طریق‌ نوشته‌های‌ اروپاییان‌ از جمله‌ لئون‌ کائن‌، وامبری‌ و دیگر خاورشناسان‌ به‌ وجود پان‌ تورانیسم‌ پی‌بردند.

۴- ترکیه در مسیر هویت و پیشینه سازی برای قوم ترک بخصوص پس از استقلال کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز، از واژه تورانیسم سوء استفاده کرد و آن را مترادف واژه ترک خواند.

"تیر آرش، که افراسیاب آن را نشان کرده‌بود، هزار فرسخ رفت و سرانجام بردرخت گردوی بزرگی فرود آمد"اصطلاح ترکستان بزرگ که ابداع ترکیه بود نیز با هدف بزرگنمایی قدرت ترکیه به عنوان برادر بزرگ اقوام قزاق و قرقیز و ازبک و آذری وترکمن و تاتار، ایجاد گردید. در حالی که این اقوام برای قومیت خویش اصالت قائل بوده و خود را در قلمرو پیروان آتاترک و ترکیه نمی دانند.(ر.ک. آیا کشورهای تُرک، متحد می شوند؟ منتشره در دیپلماسی ایرانی)

۴- یکی از اهداف رسانه ها و پان ترکیست های ترکیه از داستانسرایی و قصه پردازی برای برجسته کردن افسانه تقابل ایران و توران، قرار دادن ایران در مقابل کشورهای ترک زبان یعنی همسایگان و دوستان ایران، است.

با این وصف اگر دالان ریلی آذربایجان و ارمنستان، یک دالان تورانی نامیده شود نه تنها فاقد مفهوم و اصالت تاریخی بوده بلکه در جهت تمایلات ترکیه برای بزرگنمایی قدرت و تثبیت جایگاه برادر بزرگتری خود در قفقاز خواهد بود. موضوعی که حتی کشورهای باصطلاح ترک زبان هم به آن اعتقادی ندارند. شاید بهتر باشد بجای دالان تورانی، از این مسیر به عنوان دالان ریلی آذربایجان – ارمنستان، یا دالان شرق به غرب و یا نام های بی حاشیه دیگر استفاده شود.

مراقب باشیم که در زمین ترکیه بازی نکنیم.

۶۵۶۵