شمع‌های نذری روشنایی بخش ضریح مطهر شدند

در کتب تاریخی از تاریخچه روشنایی در حرم مطهر رضوی اخبار دقیقی در دست نیست، اولین بار اربلی نویسنده کتاب کشف الغمه فی معرفه الائمه درباره روشنایی در حرم امام رضا ماجرای زائرانی را که شبانه وارد حرم مطهر می‌شدند و از خادمان طلب چراغ می‌کردند، ولی هیچ نبود.

بر همین اساس مورخان احتمال می‌دهند در زمان نوشتن این کتاب که قرن هفتم هجری بود ضریح مطهر فاقد نور و روشنایی بوده است.

ابن بطوطه در شرح سفرش به مشهد در قرن هشتم هجری، از قندیل‌های نقره‌ای نام می‌برد که از سقف مقبره امام رضا (ع) آویزان بوده است.

پس از آن در قرن نهم هجری، شاهرخ تیموری قندیلی را که از ۳ هزار مثقال طلا ساخته شده بود، بر سبیل نذر به حرم مطهر رضوی اهدا می‌کند تا از سقف گنبد آویخته شود.

اعتماد السلطنه در کتاب «مطلع الشمس» درباره روشنایی حرم در دوره صفویان مشروحی نوشته و در آن توضیح داده است که پس از رسمی شدن مذهب شیعه در ایران، سلاطین و شاهزادگان دربار صفوی قندیل‌ها و شمعدان‌های طلا و نقره بسیاری را به عنوان هدیه و پیشکش به حرم مطهر رضوی می‌آورند.

او تأکید کرده است در لیالی متبرکه جمعه، عید، شب‌های قدر، اول رجب، نیمه شعبان و ایام عاشورا و صفر که در‌های حرم تا صبح باز بوده، هر شب ۹ عدد شمع در فضای ضریح روشن شود.

در عهد افشاریه برای روشنایی حرم از چراغ های لاله‌ای استفاده می‌کردند. 

همچنین برابر اسناد گویا در دوره افشاری مقرر می‌شود که در همه سال و در شب هنگام همیشه داخل حرم تعدادی شمع روشن باشد تا روضه منوره در تاریکی مطلق نباشد. این موضوع تا آن زمان باب نبوده است. در این سند از شمع‌هایی که شب تا صبح بالای ضریح می‌سوختند تا زائران در نور آن‌ها شب زنده داری کنند، با نام «شمع بدرقه» یاد شده است.

در اسناد دوره قاجار از ۵ قندیل طلا به وزن ۵ من یاد شده که به وسیله آغامحمدخان قاجار به حرم مطهر رضوی تقدیم شده است که خدام این قندیل‌ها را در قسمت فوقانی ضریح می‌آویزند.

در سال ۱۲۶۲ هجری قمری نیز مهدعلیا، مادر ناصرالدین شاه قاجار، یک قندیل طلا وقف بارگاه می‌کند که گویا روی آن ۶ عدد گل مینا نقش خورده بوده و به زنجیری نقره با وزنی معادل ۷۲۲ مثقال و ۲۱ نخود وصل بوده است، اما سوای قندیل‌های اهدایی، در قدیمی‌ترین سند دوره قاجار به سال ۱۲۵۰ هجری قمری از تهیه شمع گلدار برای روشنایی حرم صحبت کرده اند.

در سندی که از سال ۱۳۰۲ هجری قمری باقی مانده، آمده است: «از دست زواری شمعی افتاده بود، کاغذ‌های بین الضریحین آتش گرفته، خدام مطلع شده ساکت نمودند.» این یعنی در آن دوره مردم شمع در دست از بیرون تا پای ضریح می‌آمدند و شمع‌های نذری خود را در مکان‌های ویژه‌ای که برای این مهم در نظر گرفته شده بود، قرار می‌دادند.

همین مهم هم سبب می‌شود تا بعد‌ها نخستین مکانی که در مشهد برق کشی می‌شود، حرم و روضه‌های مبارکه آن باشد.

طبق مکتوبات تاریخی، مظفرالدین شاه قاجار وقتی در سال ۱۳۱۸ هجری قمری قصد بازگشت از اروپا را دارد، در مسیر عبورش دو روزی را در باکو توقف می‌کند. او در اینجا با صنعت برق آشنا شده و دستور می‌دهد تا موتور برقی برای تأمین روشنایی حرم مطهر حضرت رضا (ع) به مبلغ ۸ هزارتومان خریداری شود. این موتور ۱۲ اسب بخار قدرت داشت و می‌توانست تا ۱۱۰ ولتاژ برق تولید کند.

مستندات می‌گویند که این کارخانه در سال ۱۳۱۹ از طریق چراغ‌های الکتریکی متصل به کارخانه بخشی از روشنایی حرم را تأمین می‌کرد، اما قادر به روشن کردن تمام مساحت نبود برای همین محوطه ضریح تا سال‌ها بعد همچنان با شمع روشن می‌شد.

در آخرین سال‌های دوره قاجار (۱۳۴۲ هجری قمری) آستان قدس قراردادی را با جعفرزاده نامی منعقد می‌کند که در آن او متعهد می‌شود در برابر دریافت ۷ هزار تومان در سال روشنایی حرم با چراغ‌های الکتریکی را دوبرابر مقدار آن روزگار کند، آن چنان که دیگر نیاز نباشد در بیوتات مختلف حرم روشن شود.

در سال ۱۳۱۱ خورشیدی، جعفرزاده یک جفت شمعدان چراغ برق ورشو تقدیم آستانه می‌کند و پیشنهاد می‌دهد در بالای ضریح نصب شود. 

به این ترتیب در بهمن همان سال پس از گذشت ۳۳ سال از ورود چراغ برق به حرم مطهر رضوی، سوخت سنتی اطراف حرم و پیرامون ضریح کنار گذاشته می‌شود و برق جایگزین آن می‌شود.