قرارداد گاز ایران و ترکیه تا چه حد عملی است؟

ایران با وجود دارا بودن دومین ذخایر گازی در جهان، به دلیل ناتوانی از تولید گاز بیشتر برای تأمین نیازهای داخلی و خارجی، در بیست سال گذشته ناچار شد از ترکمنستان نیز گاز وارد کند. حال روشن نیست در شرایطی که تراز تولید و مصرف گاز در ایران منفی است، اجرای توافق اخیر برای افزایش صدور گاز به ترکیه تا چه حد امکان‌پذیر است؟

در پی دیدار رجب طیب اردوغان و ابراهیم رئیسی، روسای جمهوری ایران و ترکیه، دو کشور اعلام کردند که قصد افزایش صادرات گاز ایران به ترکیه را دارند. ایرنا، خبرگزاری رسمی جمهوری اسلامی ایران، گزارش داده که دو طرف توافق کردند که قرارداد گازی خود را برای ۲۵ سال آینده تمدید کنند، و بر سر افزایش حجم صادرات گاز ایران به ترکیه نیز مذاکره کنند.

بنا به گزارش تحقیقی «پایگاه داده باز ایران»، سابقه پر فراز و نشیب قرارداد گازی ایران و ترکیه و موارد متعددی از اختلال و قطع گاز صادراتی، نشان می‌دهد که این توافق نیز ممکن است مانند توافق‌های پیشین قابلیت اجرایی نداشته باشد.

در گزارش آمده در دی ماه سال ۱۴۰۰ که ایران زمستانی سرد را تجربه می‌کرد، صادرات گاز به ترکیه توسط طرف ایرانی به دلیل «مشکلات فنی» متوقف شد. اما بسیاری از کارشناسان بر این باورند که اختلال در عرضه گاز به دلیل افزایش شدید مصرف داخلی در ماه‌های زمستان، و نبود گاز کافی برای صادرات بوده است.

اما چرا ایران که دومین ذخایر گازی در جهان را دارد نمی‌تواند گاز بیشتری تولید کند تا داخلی و خارجی را برآورده ‌کند؟ نرخ ثابت رشد تولید گاز (نمودار ۱) این تصور را ایجاد می‌کند که همه چیز طبق برنامه پیش می‌رود.

اما همان طور که در نمودار ۲ دیده می‌شود، در شش سال اخیر درصد سالانه تولید گاز ایران، به استثنای سال ۲۰۲۰، رو به کاهش بوده است. این رقم از ۸.۵ درصد در سال ۲۰۱۶ به ۲.۹ درصد در سال ۲۰۲۱ رسیده است.

"ایران با وجود دارا بودن دومین ذخایر گازی در جهان، به دلیل ناتوانی از تولید گاز بیشتر برای تأمین نیازهای داخلی و خارجی، در بیست سال گذشته ناچار شد از ترکمنستان نیز گاز وارد کند"همچنین، درصد پایین افزایش تولید در سال ۲۰۲۱ (۲.۹ درصد) به طور فزاینده‌ای نگران‌کننده است، زیرا این رقم، نیمی از میانگین شش سال قبل (۵.۸ درصد) است.

به گزارش شرکت ملی نفت ایران، در سال ۲۰۲۱ تقاضا برای گاز به ۱۰.۷ درصد افزایش یافته، و در ماه‌های سرد زمستان به ۱۲ درصد رسیده است. این رقم تقریبا دو برابر میانگین افزایش تولید گاز در شش سال گذشته است. بنابراین، به رغم ادعای ایران مبنی بر افزایش تولید گاز، این افزایش برای پاسخگویی به نیازهای داخلی و صادراتی کافی نیست و میان عرضه و تقاضای گاز تعادل دیده نمی‌شود.

هر چند جمهوری اسلامی در چند دهه اخیر، در پی صدور گاز ایران از طریق ترکیه به اروپا بوده، به دلیل سیاستهای آن کشور در برابر جهان، فرصت صادرات گاز طبیعی به کشورهای اروپایی را از دست داده است. از جمله در دوران ریاست جمهوری احمدی نژاد، در غیاب ایران در بازار جهانی گاز، کشورهای دیگری مانند روسیه، قطر و جمهوری آذربایجان از فروش گاز به ثروت هنگفتی رسیدند.

از سال ۱۴۰۰، با فروکش کردن همه‌گیری کرونا و بازگشت بازارهای اقتصادی به حالت عادی، قیمت گاز طبیعی در اروپا افزایش پیدا کرد. آن سال برای روسیه، به عنوان تامین‌کننده اصلی گاز اروپا، و قطر، یکی از بزرگترین صادرکنندگان گاز طبیعی مایع به اروپا، سالی پرسود بود.

بر اساس گزارش‌های اخیر از اروپا، قیمت گاز طبیعی در ۱۲ ماه گذشته بیش از ۷ برابر افزایش یافته است و از ۸ دلار به ازای هر هزار متر مکعب به حدود ۶۰ دلار رسیده است. از سوی دیگر، صادرات گاز از روسیه به اروپا به خاطر جنگ در اوکراین، مشکلات مربوط به خود را دارد که بر قیمت گاز در اروپا تاثیر می‌گذارد.

با این همه، ایران با سابقه‌ طولانی در عدم استفاده از منابع عظیم طبیعی، نه تنها باز این افزایش قیمت در اروپا سودی نمی‌برد، بلکه در بیش از ۲۰ سال گذشته از ترکمنستان گاز وارد می کند. در ابتدا، واردات گاز از ترکمنستان از سوی دولت اصلاح‌طلب خاتمی به عنوان یک موفقیت سیاسی و اقتصادی مطرح شد. آنها ادعا کردند که واردات گاز از ترکمنستان به آزادسازی گاز ایران برای صادرات به ترکیه می‌انجامد، به روابط اقتصادی محکم با همسایه شمالی کمک می کند و ترکمنستان را از روسیه دور می‌کند.

اما مانند تمام پروژه‌های شکست‌خورده گاز ایران، حکومت ایران این پروژه را نیز خراب کرد ، چرا که در پرداخت قبوض خود، بر اساس قرارداد، با تاخیر مواجه شد و ترکمنستان بارها گاز خود را به روی ایران بست.

در نهایت، ترکمنستان شکایتی رسمی علیه ایران، به دلیل عدم پرداخت هزینه گاز وارداتی به دادگاه بین‌المللی داوری تسلیم کرد. ایران نیز علیه ترکمنستان، به دلیل عدم تامین گاز، طبق قرارداد، شکایتی متقابل ارایه کرد؛ اما در این پرونده قضایی دولت ایران شکست خورد.

در بهمن ۱۳۹۹، دیوان عالی سوئیس، رای دادگاه بین‌المللی بر علیه ایران را تایید کرد.

"آن سال برای روسیه، به عنوان تامین‌کننده اصلی گاز اروپا، و قطر، یکی از بزرگترین صادرکنندگان گاز طبیعی مایع به اروپا، سالی پرسود بود"بر اساس این رای، ایران باید بیش از ۱.۵ میلیارد دلار (۴۵ هزار میلیارد تومان به نرخ کنونی ارز) به ترکمنستان بپردازد. این خبر در رسانه‌های داخلی پوشش داده نشده است. حتی رییس جمهوری ایران در سفر اخیرش به ترکمنستان، در مورد آن با خبرنگاران صحبت نکرد، اما از تمایل خود برای از سرگیری واردات گاز از ترکمنستان صحبت کرد.