قرآن در زمان پیامبر (ص) گردآوری شد یا در دوره خلفا؟

به گزارش خبرنگار مهر، انتشارات دانشگاه مفید کتاب «جمع آوری قرآن» نوشته جان برتن و ترجمه حسن رضایی هفتادر و ویراستاری محسن ابوالفتحی را با شمارگان ۳۰۰ نسخه، ۳۲۸ صفحه و بهای ۹۹ هزار تومان منتشر کرده است.

کلام الله مجید به عنوان متن معیار و اسوه – متن در تمدن اسلامی همیشه مورد توجه اندیشمندان مسلمان و غیرمسلمان بوده است، چرا که به هر حال اندیشه و تفکر اسلامی و نظام فکری فیلسوفان در جهان اسلام همیشه مستند به کلام‌الله مجید بوده است. بنابراین بحث پیرامون قرآن نخستین قدم در جهت شناخت تاریخ تمدن در جهان اسلام است.

علوم قرآنی شامل مباحث گسترده‌ای است. بحث تاریخ قرآن از جمله آنهاست که خود بر موضوعاتی چون کیفیت نزول قرآن مجید، اسباب نزول، اختلاف قرائات و تدوین قرآن مشتمل است. قرآن پژوهان مسلمان و غیرمسلمان اهتمام ویژه‌ای به مسئله جمع آوری و تدوین قرآن داشته‌اند. می‌دانیم که وحی پس از نزول را یا در سینه حفظ می‌کردند و یا اینکه توسط برخی کاتبان به نگارش در اوراقی پراکنده ثبت می‌شد.

"بنابراین بحث پیرامون قرآن نخستین قدم در جهت شناخت تاریخ تمدن در جهان اسلام است.علوم قرآنی شامل مباحث گسترده‌ای است"بنابراین مسئله گردآوری این اوراق پراکنده قرآن پژوهان را با سوالات متعددی در این حوزه روبه‌رو کرده و می‌کند؛ از جمله اینکه قرآن که آیاتش پراکنده و به تناسب زمان‌ها و مکان‌های مختلف نازل شده است، چگونه و در چه زمانی گردآوری شده و به صورت کتابی درآمده که آغاز و پایانش مشخص است؟ آیا پیامبر (ص) خود عهده‌دار این مهم شده و جمع آوری قران با نظارت و امر آن حضرت انجام پذیرفته است و یا آیندگان و خلفای پس از پیامبر (ص) به این موضوع مهم رسیدگی کرده‌اند؟

جان برتن، شرق‌شناس و قرآن پژوه انگلیسی در کتاب «جمع آوری قرآن» به این پرسش‌های مطرح شده پاسخ می‌دهد. این کتاب برای نخستین بار به سال ۱۹۷۷ توسط انتشارات دانشگاه کمبریج منتشر شد. به شهادت متن مقدمه کتاب دانشکده مطالعات شرقی و آفریقایی دانشگاهلندن و دانشگاه سنت اندروز برتن را در راه نگارش این کتاب از حمایت مالی خود برخوردار کردند. این حمایت‌ها باعث شد تا نویسنده تمام کتابخانه‌های معتبر خاورمیانه و اروپا را زیرپا گذاشته و به نسخ خطی مهمی که اطلاعاتشان پیشتر منتشر نشده بود، دسترسی پیدا کند.

کتاب «جمع آوری قرآن» مشتمل بر دو بخش و هر بخش دارای پنج فصل است. برتن در بخش اول به مسئله نسخ در قرآن می‌پردازد و در مورد اینکه آیا قرآن سنت را نسخ کرده و یا بالعکس، به تفصیل سخن می‌گوید.

او دیدگاه‌های شافعی و مخالفانش را در این باره به طور مشروح بیان می‌کند.

برتن سه شکل نسخ را تبیین کرده و از میان آنها، نسخ تلاوت و بقای حکم را با جزئیات بیشتری آورده است. او در بحث از نسخ تلاوت و بقای حکم، می‌کوشد تا تأثیر برخی از آراء اصولی شافعی در پیدایش این شکل از نسخ را نشان دهد. وی آیه رجم را که یکی از مصادیق نسخ تلاوت و بقای حکم است، به تفصیل بیان کرده و در این باره که آیا منبع مجازات سنگسار قرآن است و یا سنت، مطالب بسیاری را به رشته تحریر درآورده است.

اما چرا موضوع نسخ در قرآن برای برتن آنقدر جذاب است که به وی به تفصیل درباره آن بحث کرده است؟ علت این است که او میان این مسئله و موضوع جمع آوری قرآن، رابطه نزدیکی قائل است. به اعتقاد برتن، قرآن در زمان پیامبر (ص) گردآوری شده و نسخ، مهم‌ترین عاملی است که باعث شده تا جمع آوری قرآن به پس از حیات آن حضرت (ص) منتقل شود.

برتن در بخش دوم کتاب، ابتدا روایات جمع آوری قرآن در عهد ابوبکر و عثمان را مطرح و در ادامه آنها را تجزیه و تحلیل کرده است. وی در پایان به نقد و بررسی آرای تئودور نولدکه (شرق‌شناس و قرآن پژوه آلمانی)، فریدریش شوالی (شرق‌شناس و قرآن پژوه آلمانی)، گوتهلف برگشتراسر (شرق‌شناس آلمانی)، اتو پرتسل (شرق‌شناس آلمانی)، ریچارد بل (مترجم قرآن به انگلیسی و متخصص زبان و فرهنگ عرب) و آرتور جفری (قرآن پژوه و متخصص زبان‌های سامی اهل استرالیا) در زمینه تدوین قرآن پرداخته است.

شرق‌شناسان و قرآن پژوهان نامبرده معتقد بودند که قرآن پس از حیات پیامبر (ص) جمع آوری شده است.

"بحث تاریخ قرآن از جمله آنهاست که خود بر موضوعاتی چون کیفیت نزول قرآن مجید، اسباب نزول، اختلاف قرائات و تدوین قرآن مشتمل است"به طور خلاصه، می‌توان گفت که برتن در این کتاب، تلاش کرده تا با تکیه بر مباحث فقهی، نسخ و مصاحف صحابه، تدوین قرآن را در زمان پیامبر (ص) اثبات کند. برتن در این اثر، از عدم تحریف قرآن دفاع می‌کند و می‌کوشد با استفاده از مسائل فقهی و اصولی‌، منشأ اعتقاد به تحریف قرآن را نشان دهد. مباحث برتن نشان می‌دهد که او تحت تاثیر ایگناس گلدتسیهر (شرق‌شناس و قرآن پژوه مشهور مجارستانی که آثار مهمی را در زمینه قرآن شناسی دارد) و یوزف شاخت (شرق‌شناس آلمانی – انگلیسی) به تشکیک در احادیث مربوط به مباحث تاریخ قرآن پرداخته است.

وی معتقد است قرآنی که امروزه در دستان ماست، در عصر پیامبر(ص) و توسط آن حضرت گردآوری شده است. مسئله نسخ و مصاحف صحابه، علل حذف نقش پیامبر(ص) از عرصه جمع آوری قرآن هستند. موضوعات نسخ تلاوت و حکم، نسخ تلاوت و بقای حکم و اختلاف قرائات مصاحف صحابه فاقد واقعیت خارجی بوده و ساخته اذهان فقیهانی است که در مناظرات خود با دیگر فقیهان، سعی کردند با تمسک به آنها آن دسته از احکام فقهی خود را که مستند آنها در نصوص مصحف فعلی وجود نداشت، مستند به قرآن کنند.

فهرست کتاب به این شرح است:

بخش اول با عنوان «قرآن و علوم فقه اسلامی» که شامل پنج فصل به ترتیب با این عناوین است: «پیشگفتار»، «علوم فقه اسلامی»، «علوم فرعی نسخ»، «پیش‌زمینه ظهور شیوه سوم نسخ» و «مصحف: ثبت ناقص قرآن».

فصل چهارم این بخش مباحث مهمی چون «تفسیر» و «مجازات فقهی زنای محصنه» را دربر می‌گیرد.

بخش دوم با عنوان «تاریخ جمع آوری قرآن» نیز شامل پنج فصل است: «نخستین جمع آوری»، «جمع آوری عثمان»، «مروری بر جمع آوری‌های قرآن»، «اِسناد قرآن» و «نتایج کلی».