سعدی مولفه‌های زبانی را بازیچه خود کرد

به گزارش خبرنگار مهر، نسرین فقیه ملک مرزبان، عضو هیئت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه الزهرا جمعه شب در سومین شب از سلسه برنامه‌های «هفت شب بر خوان سعدی» که به مناسبت یادروز استاد سخن، سعدی شیرازی و به همت مرکز سعدی شناسی به صورت مجازی برگزار شد، با بیان اینکه در سخن سعدی اثری از فریب و دروغ و مقوله‌های تصویرگرایی مشاهده نمی‌شود، اظهار داشت: یکی از دلایلی که سعدی زبان عام را می‌پذیرد همین است که خیلی خوب منظورش را به مخاطب منتقل می‌کند.

وی افزود: به قول یکی از فلاسفه، عملاً امتزاج افق ایجاد می‌کند، یعنی ذهن گویندده با ذهن متن چنان امتزاج پیدا می‌کند که شما حس عشق می‌کنید، حس نفرت می‌کنید، حس حسرت می‌کنید، این احساس به شما منتقل می‌شود و در آن ابلاغ همسو با احساس سعدی و منظور او جلو می روید، سعدی اگر خیلی تصویرگرایی می‌کرد، ای بسا این اتفاق نمی‌افتاد و شما درگیر تصویر و لغت می‌شدید.

این پژوهشگر و استاد دانشگاه بیان کرد: سعدی منظور حسرتش را با کلماتی بسیار ساده و روان و مولفه‌هایی بسیار ساده تفهیم می‌کند ضمن اینکه سعدی زیاد وعده می‌دهد، زیاد امر می‌کند، خیلی از مواقع از وصال می‌گوید، از ناکامی حرف می‌زند و جالب اینکه در باب وصال باز این حس را درک می‌کنند.

فقیه ملک مرزبان با بیان اینکه سعدی مؤلفه‌های زبانی را اندکی با حوصله‌های تصویرگری خیال‌های عشاق گذشته بازتر می‌کند مانند بیان داستان خسرو و شیرین، افزود: او قصد ابلاغ منظور و حس را دارد نه قصد بازی با کلمات، سعدی در بستری از مؤلفه‌های زبانی ساده، اسم، فعل، حرف و در بستری از قالب‌های وزنی و موسیقیایی کلماتی که در دوره او جاری و باقی بوده است و امروز هم در میان مردم مورد استفاده قرار می‌گیرد به بیان منظور می‌پردازد.

عضو هیأت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه الزهرا، بیان کرد: سعدی بیشترین بازی که با ذهن ما می‌کند این است که کنش‌های منظوری را در غزل به ذهن مخاطب ورود می‌دهد و حس شما و غرض حاصل از کلام را در متن خود چنان می‌گنجاند که چاره‌ای ندارید جز اینکه با او همراه شوید و یا از حس او لذت ببرید یا خشمگسن شوید و یا حتی ملامتش کنید.

فقیه ملک مرزبان تاکید کرد: سعدی را باید دوست داشته باشیم چون حدود هفت قرن پیش، کاری با احساس و قلب ما کرد که انگار مؤلفه‌های زبانی بازیچه او هستند که برای منظور باید استفاده شوند.

آثار کلاسیک ادبیات ایران باید از سه گونه ارسطوری عبور کند

سیدمهدی زرقانی، استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد نیز در این مراسم به بررسی تعریف گونه و سپس گونه شناسی آثار سعدی پرداخت و تعریف اولیه ژانر را بر اساس سه گونه ارسطویی دانست.

وی گفت: برای رده بندی در آثار کلاسیک ادبیات ایران باید از سه گونه ارسطویی عبور کنیم چرا که در طبقه بندی آثار کلاسیک ادبی ما نشانه‌ای از سه گونه ارسطویی نیست اگرچه کلاسیک‌های ما تا حدودی با رده بندی‌های ارسطویی آشنا بوده‌اند اما بر اساس صفات مختص به خود، آثار را رده بندی می‌کردند که پدیده نام دهی به آثار همچون مجالس، قصیده و غزل نشانی بر این مدعاست.

این استاد دانشگاه همچنین در تعریف ژانر یا گونه گفت: ژانر به زبان ساده عبارت است از تعدادی از متن که در یک طبقه قرار می‌گیرند و از قواعد زبانی یکسانی پیروی می‌کنند اما ما می‌توانیم در تعریف خود از ژانر بگوییم که برای تعیین ژانر آثار ما نه فقط به محتوا و نه فقط به فرم بلکه به مجموع ویژگی‌های محتوایی و فرمی توجه می‌کنیم.

وی در ادامه سبک‌های مختلف ادبیات کلاسیک ایران همچون غزل و قصیده را نوعی ژانر عنوان کرد و گفت: این تصور که غزل تنها باید از فرم بیرونی پیروی کند تصور غلطی است چرا که قصیده و غزل برای ما ژانر است نه فقط یک فرم بیرونی، زیرا غزل و قصیده در طول تاریخ خود دارای زیرگونه‌هایی شده است که این دسته بندی ها هم بر اساس فرم و هم بر اساس محتوا است.

زرقانی در بخش دیگری از سخنان خود با بیان اینکه نمی‌توان گلستان و بوستان سعدی را در قالب یک ژانر خاص قرار داد، بیان کرد: مهمترین ژانر کلاسیک در آثار سعدی گونه حکایت است که به وفور دیده می‌شود اما این پرسش مطرح می‌شود که حکایت‌های خاص گلستان چه ساز و کارهای روتوریکی و استاتیکی داشته‌اند که به سعدی تشخص داده‌اند؟ متأسفانه علیرغم پژوهش‌های فراوانی که در حوزه سعدی شناسی انجام گرفته هنوز در زمینه گونه شناسی آثار سعدی انجام نگرفته است و برای این کار باید ابتدا ژانرهای کلاسیکی همچون غزل را به رسمیت بشناسیم.

او همچنین ژانر مجالس را یکی دیگر از مهمترین ژانرهای به کار رفته در آثار سعدی در کنار حکایت دانست و یادآور شد: متأسفانه هنوز هم، چه در مورد سعدی و چه دیگران ما به دنبال رویکرد فرمی نبودیم و کاری در این زمینه انجام نگرفته است اگرچه این رویکرد بسیار مهم و حیاتی است زیرا در رویکرد ژانری به این سوال جواب می‌دهید که ویژگی‌های فرمی آن ژانر چیست و این کار نیاز به توصیفات دقیق دارد تا با جزئیات دانش ادبی انجام شود و در کارکرد گونه شناسی هوز راه‌های نرفته زیادی داریم.

سعدی بنیانگذار زبان فارسی امروز است

احمد نحوی، استاد زبان و ادبیات فارسی و عضو هیأت علمی دانشگاه شیراز نیز در این مراسم به بررسی تاریخی زبان فارسی در دوران پیش از ظهور سعدی پرداخت و با بیان اینکه یکی از ویژگی‌های سعدی، شهرت او در زمان حیات بوده است، گفت: ویژگی دیگر سعدی تأثیر او بر زبان فارسی و ظهور او در منطقه‌ای است که ادبیات فارسی سابقه درخشانی نداشته است و اگر ادعا کنیم که فارسی امروز زبانی است که سعدی بنیان آن را گذاشته، پر بیراه نگفتیم.

وی افزود: اگر در خراسان شاعران بزرگی همچون فردوسی، عنصری و فرخی ظهور کردند وقتی به منابع رجوع می‌کنیم، شعرای بزرگی مثل رودکی پیش از آنان وجود داشتند که زمینه را برای ظهور شعرایی مثل فرخی و فردوسی هموار و فراهم کردند اما این موضوع در فارس صدق نمی‌کند و می‌بینیم که یک شاعری که بیشترین تأثیر را بر زبان فارسی داشته به یکباره ظهور می‌کند و این امر در ادبیات فارسی چندان سابقه‌ای نداشته است.

این استاد دانشگاه در ادامه با بررسی تاریخچه تألیف ها و سروده‌های مؤلفان و شاعران فارسی زبان در فارس پیش از ظهور سعدی گفت: اسناد نشان می‌دهد که زبان فارسی در منطقه جنوب ایران که فارس نامیده می شده است، وضع درخشانی نداشته و غالب مؤلفان و شاعران این دیار آثار خود را تحت تأثیر بغداد به زبان عربی نوشته و سروده‌اند و اشعار فارسی موجود نیز اشعار متوسط الحالی هستند و به رغم اینکه تازی زبان عربی در دیار فارس و در نبود شعرای نام آشنای فارسی زبان به یک باره سعدی ظهور می‌کند و این از شگفتی‌های این استاد سخن است اگرچه پیش از سعدی شخصی همچون شیخ روزبهان بقلی در فارس می‌زیست و شخص خاصی بوده اما به لحاظ نگارش و زبان فارسی شاعری برجسته محسوب نمی‌شود.