ظرفیت بالای ایران در روابط اقتصادی با همسایگان

به گزارش ایرنا، جمهوری اسلامی ایران اکنون در حال تجربه سخت‌ترین و جامع‌ترین تحریم‌های تاریخ روابط بین الملل است. فشار حداکثری که «دونالد ترامپ» از سال ۲۰۱۸ تاکنون علیه کشورمان به اجرا در آورده است موجب شد تا بسیاری از ظرفیت‌های اقتصادی و تجاری تهران در حوزه خارجی تحت تاثیر قرار بگیرد. محدودشدن میزان فروش نفت خام، سخت شدن دسترسی به سیستم مالی بین المللی، محدودیت‌های شدید در مسیر نقل و انتقال ارز به ویژه دلار و بی‌تمایلی برخی شرکای سنتی تهران از سرشاخ شدن با دولت ایالات متحده باعث شده است روزنه‌های خیلی زیادی در تعامل اقتصادی بین ایران و کشورهای جهان باقی نماند.

در همین اوضاع  اما برخی تاکید دارند در شرایطی که مسیر تجارت رسمی بسته شده و دور زدن تحریم‌ها سخت است، استفاده از ظرفیت‌های جغرافیایی و برقراری ارتباطات خاص با همسایگان می‌تواند بسیاری از چالش‌ها به ویژه در زمینه تامین منابع ارزی یا دریافت کالاهای مورد نیاز را رفع کند. فعال بودن چرخ‌های صنعت از طریق صادرات کشور موجب ایجاد اشتغال و درآمد برای کشور و مردم نیز می‌شود.

برخی منتقدان اما بر این باورند که تهران از گذشته تاکنون به نحو شایسته از ظرفیت بالقوه خود برای راه اندازی روابط تجاری با همسایگان استفاده نکرده است. این راهکار مهم در دوره کنونی که محدودیت و تحریم‌های شدید و بی‌سابقه‌ای از سوی دشمنان علیه ایران برقرار شده از اهمیت بیشتری برخوردار است.

ایران و بازار ۶۰۰ میلیون نفری کشورهای همسایه

جمهوری اسلامی ایران در مجموع با ۱۵ کشور دارای مرزهای خاکی و آبی است و به عبارت دیگر این کشورها همسایه ما به شمار روند.

"به گزارش ایرنا، جمهوری اسلامی ایران اکنون در حال تجربه سخت‌ترین و جامع‌ترین تحریم‌های تاریخ روابط بین الملل است"هفت کشور پاکستان، افغانستان، ترکیه، عراق، ارمنستان، آذربایجان و ترکمنستان با جمهوری اسلامی ایران مرز خاکی دارند. همچنین کویت، قطر، امارات متحده عربی، بحرین، عمان، عربستان، روسیه و قزاقستان هشت کشوری هستند که از طریق خلیج فارس، دریای عمان و دریای خزر با کشورمان همسایه به شمار می‌روند.

همانطور که ملاحظه می‌شود در میان ۱۵ کشور فوق دو کشور روسیه و ترکیه از نظر سطح رفاه، امکانات سرزمینی و منابع مالی یا توانایی‌های صنعتی و اقتصادی وضعیتی فراتر از سطح منطقه را دارند یا در تامین نیازهای داخلی خود تاحدودی خودکفا هستند. دیگر کشورها هر یک به نوعی به منابع اولیه یا تولیدات دیگر کشورها محتاج و مجبور هستند نیازهای خود را از طریق واردات تامین کنند.

براساس آخرین آماری که از هر یک از کشورهای فوق ثبت شده است ایران در مجموع با جمعیتی نزدیک به ۴۰۰ میلیون نفر دارای مرز خاکی است. جمعیت کشورهای دارای مرز آبی با ایران نیز بیشتر ۲۱۰ میلیون نفر برآورد می‌شود. با توجه به وجود برخی مسائل سیاسی و نوع دیدگاهی که برخی کشورهای عربی منطقه به ایران دارد، می‌توان مدعی بود که کشورمان در کل با بیش ۵۰۰ میلیون نفر همسایه است.

صادرات منطقه‌ای، موتور صنعت و تجارت ایران

کارشناسان اقتصادی ظرفیت مبادلات تجاری میان ایران و همسایگان را که قابلیت عملیاتی شدن دارد،  بین ۴۰ تا بیش از ۱۵۰ میلیارد دلار در سال برآورد می‌کنند.

حال آنکه براساس خبر رسانه‌ها تبادلات تجاری ایران با ۱۵ کشور فوق در سال گذشته با وجود داشتن رشد نسبت به سال‌های قبل بسیار کمتر از اعداد فوق بوده است. به گزارش ایرنا، اجرای پروژه افزایش حجم و تنوع کالا و خدمات صادراتی به ۱۵ کشور همسایه برای سال ۱۳۹۸ سطح ۲۵ میلیارد دلار تعیین شد که عملکرد دولت نشان می‌دهد به این مهم دست یافته است.  دستیابی به این آمار نوید دهنده آن است که کشور به اهمیت و جایگاه تعاملات نزدیک‌تر با کشورهای همسایه پی برده است. دیدگاهی که در میان کارشناسان و چهره‌های سیاسی مطرح می‌شود آن است که می‌توان با محور قرار دادن تولیدات داخلی و فعالسازی ظرفیت‌های اقتصادی در داخل درکنار اولویت‌ دهی به روابط تجاری با همسایگان در دوره‌ای نه چندان بلندمدت به اهداف تجاری و مبادلاتی فوق دست پیدا کرد.با محور قرار دادن تولیدات داخلی و فعالسازی ظرفیت‌های اقتصادی در داخل و درکنار اولویت‌ دهی به روابط تجاری با همسایگان ، می توان به اهداف تجاری و مبادلاتی  مدنظر دست پیدا کرد.

افغانستان و عراق از جمله کشورهایی هستند که به دلایل سیاسی و فرهنگی مبادلات تجاری و اقتصادی کشورمان با آن‌ها به نسبت فعالتر از دیگر کشورها بوده است. افغانستان یکی از همسایگان شرقی ما است که حجم مبادلات رو به رشد و خوبی را با تهران دارد. با این حال جمهوی اسلامی ایران در سال گذشته سالانه کمتر ۴ میلیارد دلار کالا را به این کشور ۳۸ میلیون نفری صادر کرد.

"فشار حداکثری که «دونالد ترامپ» از سال ۲۰۱۸ تاکنون علیه کشورمان به اجرا در آورده است موجب شد تا بسیاری از ظرفیت‌های اقتصادی و تجاری تهران در حوزه خارجی تحت تاثیر قرار بگیرد"نکته اینجاست جنگ و خشونت چند دهه‌ای در کنار سیاست‌های استعماری، این کشور را به شدت نیازمند کالا و خدمات خارجی ساخته است. عراق در مرزهای غربی کشورمان نیز تقریبا در همین وضعیت به سر می‌برد. میزان صادرات کالایی ایران به این کشور حدود ۴۰ میلیون نفری هم در سال گذشته به ۱۰ میلیارد دلار نرسید.

وضعیت صادرات کشورمان به دو کشور پرجمعیت دیگر همسایه ایران یعنی پاکستان و ترکیه نیز به همین شکل است و به هیچ عنوان در حد و اندازه‌های نام ایران نیست. صادرات کشورمان به پاکستان با جمعیتی بالای ۲۰۰ میلیون نفر کمی بیش از یک میلیارد دلار در سال بوده است. از سوی دیگر صادرات به ترکیه که نسبت به دیگر همسایگان ما از سطح رفاه و مصرف بالاتری برخوردار است در سال ۲۰۱۹ به حدود ۵ میلیارد دلار رسید.

مبادلات تجاری کشورمان با روسیه به عنوان یکی از مهمترین شرکای سیاسی تهران هم بسیار کمتر از سطح مورد انتظار است به گونه‌ای که در بسیاری از دوره‌ها حجم صادرات کشورمان به مسکو به یک میلیارد دلار هم نرسیده است.

برای بسیاری از کشورهای همسایه، ایران یک شریک تجاری خوب با کالاهای باکیفیت به شمار می‌رود اما مبادلات‌شان با تهران درصد ناچیزی از حجم تجارت کل آن‌ها را تشکیل می‌دهد.

رئیس سازمان توسعه تجارت ایران با بیان اینکه میزان صادرات ایران به ۱۵ کشور همسایه حدود ۲۵ میلیارد دلار است حجم این تجارت برای ایران را قابل افزایش تا بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار دانست.

«حمید زادبوم» اعتقاد دارد پاکستان، ترکیه، عراق، افغانستان و روسیه از بیشترین ظرفیت‌ها برای تقویت صادرات کالایی ایران برخوردار هستند.

ظرفیت‌های فراوان ایران پاسخگوی نیاز همسایگان

خوشبختانه در سال‌های اخیر توجه به تجارت منطقه‌ای و تقویت مبادلات اقتصادی با همسایگان به یکی از اولویت‌های تجارت خارجی کشورمان تبدیل شده و دولت در این زمینه گام‌های مهمی برداشته است.

کارشناسان اقتصادی اعتقاد دارند کاخ سفید بسیاری از دسترسی‌های ارزی و بانکی کشورمان به سیستم مالی بین المللی را مسدود کرده است و کشورهای همسایه نمی‌توانند بابت خرید و فروش کالا به صورت رسمی ارز بین المللی به ویژه دلار را انتقال دهند. تهران در این شرایط می‌تواند راهکارهای جایگزینی را برای ادامه و تقویت مبادلات اقتصادی با همسایگان انجام دهند که تهاتر کالا، تقویت بازارچه‌های مرزی و تقویت تبادلات دوطرف با پول‌های ملی در کنار امضای قرارداد تجارت آزاد از جمله پیشنهادات هستند. البته متخصصان امر تشکیل میزهای کشوری و کالایی برای توسعه صادرات با کشورهای همسایه را یکی از بهترین راهکارها برای مدیریت این خط مشی ارزیابی می‌کنند.هرچه درهم‌تنیدگی اقتصادی میان همسایگان محکم‌تر باشد بازخورد بهتری را در حوزه‌های سیاسی، بین المللی و حتی امنیتی به نمایش می‌گذارد

با توجه به مشکلاتی که تحریم‌ها در روند تجارت خارجی ما ایجاد کرده است تقریبا راهی جز توسعه صادرات غیرنفتی با تمرکز بر کشورهای همسایه و منطقه وجود ندارد. نزدیکی جغرافیایی با همسایگان باعث کاهش هزینه‌ها و راحتی انتقال ارز یا کالا می‌شود. علاوه بر این هرچه درهم‌تنیدگی اقتصادی میان همسایگان محکم‌تر باشد بازخورد بهتری را در حوزه‌های سیاسی، بین المللی و حتی امنیتی به نمایش می‌گذارد.

البته باید به یاد داشت که ارتقای سطح مبادلات تجاری با همسایگان مستلزم بهبود روابط سیاسی با آن‎ها و کاستن از سطح تنش‌ها است.

"هفت کشور پاکستان، افغانستان، ترکیه، عراق، ارمنستان، آذربایجان و ترکمنستان با جمهوری اسلامی ایران مرز خاکی دارند"در این صورت مولفه‌های اقتصادی و سیاسی کارکردی دوسویه پیدا می‌کنند. بدین نحو که ارتقای سطح هر یک از آن‌ دو (مولفه‌های سیاسی و اقتصادی) به تحکیم عامل دیگر منجر می‌شود.

شناخت نیازمندهای هر یک از همسایگان در کنار درک توانایی‌های منطقه‌ای کشورمان می‌تواند به مدیریت موفق تجارت با همسایگان کمک کند. به عنوان نمونه در حوزه روابط با کشورهای در سواحل شمالی دریا خزر همچون روسیه به دلیل ویژگی‌های جغرافیایی و اقلیمی ایران و کشور هدف، تمرکز بر محور صادرات محصولات کشاورزی، مواد غذایی، میوه و لبنیات، خشکبار و گیاهان دارویی یا صنایع دستی می‌تواند مفید باشد.

کارشناسان امر در زمینه ظرفیت‌های افزایش همکاری با ترکیه نیز بر محور انرژی به ویژه نفت و گاز و مشتقات آن تاکید دارند. همکاری در حوزه مواد اولیه، محصولات پالایشگاهی، آهن و فولاد و سنگ‌های معدنی می‌تواند به هر دو طرف کمک کند. تعامل با ترکیه به دلیل پیوند روابط اقتصادی این کشور با اروپا، دروازه بزرگی را برای شرکت‌های ایرانی به سوی قاره سبز باز خواهد کرد.

البته در اروپا موضوع فشارهای آمریکا با حساسیت بیشتری پیگیری می‌شود و دور زدن تحریم‌ها به سادگی امکانپذیر نیست ولی می‌توان با همکاری شرکت‌های ترکیه‌ای بخشی از این مسیر را پیمود.

اگرچه در حوزه تعاملات اقتصادی تحریم‌های آمریکا مانعی بزرگ به شمار می‌روند اما به عنوان نمونه امارات، کویت و عمان نیاز شدیدی به گاز دارند و آن را با قیمت بالا از آمریکا تهیه می‌کنند. برقراری ارتباط با این کشورها و هموارکردن بسترهای سیاسی و تجاری دوجانبه می‌تواند به نفع هر دو طرف تمام شود. ضمن اینکه ویژگی‌های سرزمینی، این کشورها را به واردات تقریبا همه نوع کالائی از غذایی و کشاورزی تا صنعتی و خدماتی وابسته کرده است.

حتی در حوزه نفت هم برخی کارشناسان پیشنهاد می‌دهند همچون تعامل موفق با ونزوئلا، تهاتر را می توان در حوزه انرژی و نفت هم اجرایی ساخت. به گونه‌ای که کشورهای همسایه که به انرژی نیازمند هستند (همچون ترکیه، پاکستان و غیره) بهای انرژی دریافتی از ایران را با کالاهای مورد نیاز کشورمان و حتی طلا پرداخت کنند.

در هر صوررت کارشناسان اعتقاد دارند علاوه بر محورهای فوق بخش‌های کشاورزی و مواد غذایی، دارویی، نساجی، توریسم و گردشگری درمانی هم می‌تواند زمینه مناسبی را برای افزایش درآمدهای ارزی کشور فراهم کند. هرچند صادرات محصولات صنعتی، پتروشیمی، فولادی، لوازم خانگی، خشکبار و صنایع دستی در کنار صنایع تبدیلی نیز می‌تواند سبد صادراتی ایران به بسیاری از همسایگان را پربارتر سازد.