دیدگاه‌های اجتماعی از تاریخ عراق معاصر/ اثری به قلم جامعه‌شناس عراقی

کتاب «تاریخ عراق؛ دیدگاه‌های اجتماعی از تاریخ عراق معاصر» تألیف دکتر علی الوَردی از استادان دانشگاه بغداد از سوی شرکت چاپ و نشر بین الملل منتشر شد. این کتاب در ۸ جلد است که جلد اول آن را دکتر هادی انصاری(فرهنگ) به فارسی برگردانده است.

مترجم و مولف این کتاب که در بخش‌های مختلفی با اضافه کردن پیوست‌ها و پاورقی‌هایی، نگاه نویسنده را تصحیح و یا تکمیل کرده، درباره این اثر به خبرآنلاین گفت: «از هنگامی که خورشید تمدن، چشمانش را بر بین‌النهرین گشود این سرزمین شاهد جنگ‌ها، درگیری‌ها و ناملایمات زیادی بوده است. این ملاحم و فتن هنوز هم ادامه دارد. طی سه دهه‌ اخیر جنگ با ایران، تحریم‌های ویران‌گر سازمان ملل، دو جنگ خلیج فارس و اخیراً دهشت‌افکنی خانمان‌برانداز کام مردمی با این پیشینه‌ تمدنی و فرهنگی را چون زهر تلخ کرده است. البته عراق دوران صلح و آرامش و پیشرفت نیز داشته است اما زشتی این خونریزی‌ها و عذاب ناشی از این خشونت‌ها آنقدر زیاد است که نمی‌توان به سادگی از آن‌ها گذشت و باید برای ریشه‌کنی این حوادث ناگوار که تن عراق را زخمی کرده و جانش را آزرده اندیشید.»

وی توضیح داد: «شاید علت این‌همه مصائب برای عراق را در دو چیز دانست.

"کتاب «تاریخ عراق؛ دیدگاه‌های اجتماعی از تاریخ عراق معاصر» تألیف دکتر علی الوَردی از استادان دانشگاه بغداد از سوی شرکت چاپ و نشر بین الملل منتشر شد"یکی طمع و آز جاه‌طلبان داخلی و قدرت‌های خارجی برای تسلط بر هلال حاصل‌خیز و به‌خصوص عراق و دیگری تضادهای فکری، اعتقادی، دینی، مذهبی، قومی و ایدئولوژیک در عراق که باعث خصومت و خشونت بین پیروان آن‌ها شده است.»

انصاری اضافه کرد: «تا مردم عراق اذهان خود را مثبت نکنند و منتظر رویدادهای شیرین و فرح‌بخش نباشند؛ تا متنفذین و قدرت‌طلبان تساهل و تسامح را پیشه‌ خود نسازند و تا پیروان ادیان، اندیشه‌ها و مکاتب مختلف به عقائد همدیگر عملاً احترام نگذارند و باورهای یکدیگر را تحمل نکنند عراق روزگار خوش و خرم را نخواهد دید.»

وی در خصوص انگیزه خود از ترجمه و تالیف این اثر گرانسنگ تاریخ عراق که برای نخستین بار در چنین حوزه‌ای با زبان فارسی در کشور منتشر شده، گفت: «باید تحولات عراق را به طور ریشه‌ای تجزیه و تحلیل و آسیب‌شناسی کرد تا بر اساس این یافته‌ها، راه‌هایی پیدا کرد. پژوهشگران و متفکرین زیادی در این مسیر تلاش کرده‌اند اما کسی مانند دکتر علی الوردی به این گستردگی آن‌هم از نگاه جامعه‌شناختی به تاریخ تحولات عراق نگریسته است.»

انصاری که این کتاب ۸جلدی شامل ۳بخش و ۲۶فصل را طی دو سال ترجمه و تالیف کرده، و به تازگی جلد اول آن منتشر و جلدهای دوم و سوم آماده انتشار است، معتقد است که به خاطر پیوستگی میان تاریخ و فرهنگ ایران و عراق، مطالعه این کتاب برای ایرانیان یک امتیاز ویژه محسوب می‌شود و دریچه‌های نویی از تاریخ درخشان حرکت‌های مذهبی متکی بر پرچمداری مراجع شیعی و همچنین علل دشمنی‌های دیرینه و کینه توزانه رژیم بعث با حوزه‌های علمیه و شیعیان را پیش روی مخاطب باز می‌کند.

انصاری که خود از نوادگان میرزای نائینی است، با بیان اینکه تقریبا همه مردم عراق با هر سلیقه و گرایشی، این کتاب دکتر الوردی را خوانده و یا نسبت به آن آگاهی دارند، درباره نویسنده گفت که او شیعه اما دارای نگاهی سکولار در بحث سیاست‌و حکومت‌ است که با این وجود دیدگاه‌های منصفانه‌ای نسبت به ایران دارد.

وی ادامه داد: «اگرچه دیدگاه‌های جامعه‌شناختی وی در جهان به‌خصوص در میان اعراب، مخالفین و موافقینی دارد اما این تلاش علمی وی که از سر دردمندی و دل‌سوزی برای کشورش است قابل توجه است. اهمیت کار وی آنگاه دوچندان نِمود پیدا می‌کند که وی یک محقق شیعه و تحصیل‌کرده‌ی دانشگاه تگزاس آمریکا است و نظراتی برخلاف دیدگاه غالب ارائه می‌دهد.»

انصاری تاکید کرد: «الوردی کتاب خود را با دید جامعه‌شناسانه فراهم آورد، او به بررسی تاریخ عراق از چهار قرن پیش که عراق از زیر نفوذ و قدرت دولت صفویان بیرون آمد و تحت سلطه دولت عثمانی قرار گرفت، آغاز کرده است و این تاریخ را تا میانه دوره پادشاهی عراق در نیمه قرن بیستم میلادی ادامه داده است و پس از آن به علت اختناق و فشاری که از سوی رژیم بعث عراق در آن هنگام وجود داشت، از ادامه آن باز ماند.»

وی معتقد است: «اهمیت این دوره از تاریخ برای ایران و ایرانیان از آن جهت است که بخش گسترده‌ای از آن به رویدادهای مشترک میان عراق و ایران، ارتباط داشته که به بررسی نقش ایران و ایرانی در زندگی سیاسی، اجتماعی، مذهبی و اقتصادی عراق پرداخته است. بخش‌های وسیعی از کتاب به جنگ‌های صفویان، نادرشاه، کریم‌خان زند و قاجاریه و اختلافات مرزی میان عثمانی و ایران و روابط مردم ایران و عراق می‌باشد.»

انصاری یکی از بخش‌های مهم این تاریخ را بررسی رویدادهای «ثورة العشرین» یا انقلاب قرن بیستم که همان انقلاب سال ۱۹۲۰ میلادی عراق است، دانست و در توضیح آن گفت: «در این انقلاب علما و مراجع شیعه و ایرانی نقش رهبری و اساسی این قیام و انقلاب را علیه استعمار و سیاست‌های انگلیس در عراق را به عهده داشتند. دکتر علی الوردی، با توانمندی بسیار توانسته است به بررسی و تحلیل و ریشه‌یابی حوادث و رویدادهای این انقلاب بپردازند.

مهم‌تر آنکه وی توانست در شرایط ضد ایرانی و سنی زده عراق، نقش واقعی و جایگاه حقیقی مراجع شیعه را نشان دهد و از این رو پس از چندی، چاپ این کتاب از سوی رژیم بعث عراق، جلوگیری به عمل آمد و یکی از کتاب‌های ممنوعه در عراق گردید.»

انصاری در عین حال با اشاره به اینکه شخصیت‌های بزرگی در این کتاب حضور دارند که بعضا به علت کم‌توجهی و یا مظلومیت، برای معرفی بهتر و بیشتر آنها، خود دست به قلم شده و در پاورقی‌های کتاب، درباره ایشان مطالبی عنوان کرده، گفت: «برای نمونه در بخش آخر کتاب، شخصیت سید جمال الدین افغانی از سوی نویسنده مطرح شده که با ارائه مطالب بسیار مستند و تاریخی ثابت‌کردم که منظور نویسنده سید جمال ‌الدین اسدآبادی بوده است.»

وی ادامه داد: «درباره بخش‌های بعد از حضور بعثی‌ها در عراق نیز، تاریخ مفصلی وجود دارد، دوران مرحوم آیت‌الله حکیم، مرحوم آیت الله شاهرودی، مرحوم آیت الله خوئی،، شهید آیت الله احمد انصاری (پدر مترجم) که به علت حضور شخص خودم در عراق، اطلاعات و اسناد تاریخی بسیاری از این دوران و مبارزات بی‌نظیر علمای بزرگ شیعه در عراق در اختیار دارم که به پیشنهاد دوستان یا به شکل کتابی مجزا منتشر خواهم کرد و یا به صورت پیوستی بر جلد چهارم این کتاب اگرچه اطلاعات ضروری را به صورت پاورقی در بخش های مختلف همین ۴جلد جای داده‌ام.»

وی معتقد است همانگونه که آیت الله بروجردی(ره) مذهب را در ایران نهادینه کرد، و این گامی شد برای ارتقای فرهنگ و بینش ایرانی جهت پذیرش و انجام انقلاب توسط حضرت امام(ره)، باید دانست، که شرایط امروز عراق محصول «جهل فرهنگی» مردم عراق است و علی رغم تدین و تعهد مردم این کشور پایین بودن فرهنگ سیاسی عامل بسیاری از مصائب امروز عراق است.

این کتاب، مورد استقبال محققان، دانشگاهیان و اساتید حوزه قرار گرفته و همچنین پیام تقدیر برخی مراجع معظم تقلید نیز به نویسنده ابلاغ شده است. این در حالی است که کتاب ترجمه بسیار روانی دارد و علاوه بر اندیشمندان و محققان حوزوی و دانشگاهی، برای عامه مردم نیز خواندنی است.

بخش اول کتاب با عنوان «آغاز تشکیل دولت عثمانیان تا نیمه قرن نوزدهم» شامل ۱۰ فصل با عناوین برپایی دولت عثمانی و فتح عراق، دولت صفویه و تشیع، دوران دوم عثمانیان، انقراض دولت صفویه و ظهور نادرقلی، نادر قلی و اندیشه مذهب پنجم، دوران ممالیک در عراق (دوره نخست)، سلیمان کبیر و پیدایش حرکت وهابیان، ممالیک پس از سلیمان کبیر، داود پاشا و پایان ینی چریان و ممالیک است.

نویسنده در بخش دوم کتاب رخدادهای نیم قرن عراق از ۱۸۳۱ تا ۱۸۷۲ را در هفت فصل مورد بررسی قرار داده است. رخدادهای مصر و شام، گوشه‌هایی از تاریخ دولت عثمانی، ولایت علی‌رضا پاشا، ولایت نجیب پاشا، قُرَةَ العین، وقایع عراق در دوه دهه و ولایت مدحت پاشا از عناوین فصول این بخش هستند.

دوران آغاز دوران عثمانی تا نیمه قرن نوزدهم در بخش سوم کتاب « تاریخ عراق؛ دیدگاه‌های اجتماعی از تاریخ عراق معاصر» بررسی شده است. در این بخش مطالب در ۹ فصل سلطان عبدالحمید، رویدادهای عراق در دوران حمیدی، میرزا محمدحسن شیرازی و نظام اجتهاد شیعه، انقلاب مشروطه در ایران و تأثیر آن در عراق، مشروطیت ترکیه و رخدادهای دوران قانون‌گرایی، رخدادهای عراق در دوران نظام‌گرایی، نهضت بیداری عرب و تأثیر آن در عراق، آغاز تمدن تازه در عراق و سید جمال الدین افغانی گنجانده شده است.

شایان ذکر است دکتر الوردی، کتاب‌هایی در خصوص مشکلات اجتماعی مردم منطقه نوشته است که واکنش‌های متعددی را بر انگیخت. طی چند دهه اخیر تعدادی از کتاب‌های وی به زبان‌های دیگر ترجمه شده است مانند کتاب «وعاظ السلاطین» که پیش از انقلاب به فارسی برگردانده شد اما کتاب مورد بحث که یکی از مهم‌ترین کتاب‌های این استاد جامعه‌شناسی است کتاب «لمحات اجتماعیة من تاریخ العراق الحدیث» است.

دکتر علی الوردی (متولد ژوئیه ۱۹۱۳)، استاد دانشگاه، مورخ و جامعه شناس عراقی است که به میانه‌روی مشهور بود و از پیشگامان مکتب سکولاریسم در عراق به شمار می‌رود.

"طی سه دهه‌ اخیر جنگ با ایران، تحریم‌های ویران‌گر سازمان ملل، دو جنگ خلیج فارس و اخیراً دهشت‌افکنی خانمان‌برانداز کام مردمی با این پیشینه‌ تمدنی و فرهنگی را چون زهر تلخ کرده است"علی الوردی، در بغداد، در محله کاظمیه بغداد به دنیا آمد. وی در سال ۱۹۲۴ تحصیل را رها نمود تا به کار در عطاری مشغول شود. او به دلیل خواندن کتاب و مجلات مشتریان را به حال خود رها می‌نمود به همین دلیل از کار اخراج شد.