ادیبستان «تابناک»؛ بیست و یکم

غزلی از شیخ بهایی

 

ساقیا! بده جامی، زان شراب روحانی
تا دمی برآسایم زین حجاب جسمانی

بهر امتحان ای دوست، گر طلب کنی جان را
آنچنان برافشانم، کز طلب خجل مانی

بی‌وفا نگار من، می‌کند به کار من
خنده‌های زیر لب، عشوه‌های پنهانی

دین و دل به یک دیدن، باختیم و خرسندیم
در قمار عشق ای دل، کی بود پشیمانی؟

ما ز دوست غیر از دوست، مقصدی نمی‌خواهیم
حور و جنت ای زاهد! بر تو باد ارزانی

رسم و عادت رندیست، از رسوم بگذشتن
آستین این ژنده، می‌کند گریبانی

زاهدی به میخانه، سرخ روز می‌دیدم
گفتمش: مبارک باد بر تو این مسلمانی

زلف و کاکل او را چون به یاد می‌آرم
می‌نهم پریشانی بر سر پریشانی

خانهٔ دل ما را از کرم، عمارت کن!
پیش از آنکه این خانه رو نهد به ویرانی

ما سیه گلیمان را جز بلا نمی‌شاید
بر دل بهائی نه هر بلا که بتوانی

 

حکایت ادبی از نظامی عروضی:

احمد ابن عبدالله خجستانی، امیرِ خراسان را پرسیدند: تو که مردی فقیر بودی، چگونه به این مقام و منزلت رسیدی؟ گفت: روزی شعری از حنظله بادغیسی می خواندم،به این دو بیت رسیدم که:
مهتری گر به کام شیر در است
شو خطر کن ز کام شیر بجوی

یا بزرگی و عز و نعمت و جاه
یا چو مردانت مرگ رویارو

در من تحولی و داعیه ای ایجاد شد و هر آنچه بود بفروختم و به صفاریان پیوستم و در حکومت آنها به منزلتی رسیدم که به حکومت خراسان رسیدم و تمام این ها از موهبات همان شعر بود.

 

تضمین

هر گاه شاعر یا نویسنده‌ای، بخشی از نوشته فردی دیگر را در میان اثر خود جای دهد، آن شعر یا نوشته را تضمین نموده‌است. دقت کنید که باید عین نوشته بیاید و اصولاً داخل «...» بیان می‌شود.

چه خوش گفت فردوسی پاک زادکه رحمت برآن تربت پاک باد«میازار موری که دانه کش است که جان دارد و جان شیرین خوش است»

این دو بیت بخشی از بوستان سعدی است و سعدی بیتی معروف از فردوسی را در میان شعر خود عیناً نقل کرده‌است.

 

یا:

حافظ از جور تو حاشا که بگرداند روی
«من از آن روز که دربند توأم آزادم»

«من از آن روز که دربند توأم آزادم»
پادشاهم که به دست تو اسیر افتادم

بیت اول از حافظ است که در آن خواجه از بیت دوم که از اشعار سعدی است تضمین کرده‌است.

 

شیخ بهایی 

حکیم، فقیه، عارف، منجم، ریاضیدان، شاعر، ادیب، مورخ و دانشمند نامدار قرن دهم و یازدهم هجری است  که تبحر زیادی در دانش های فلسفه، منطق، هیئت و ریاضیات داشت و کتب زیادی (۹۵ کتاب و رساله) از او در علوم مختلف مانند سیاست، حدیث، ریاضی، اخلاق، نجوم، عرفان، فقه، مهندسی و هنر و فیزیک به یادگار مانده است.

بهاءالدین محمد بن حسین بهاءالدین محمد بن حسین عاملی معروف به شیخ بهایی متولد ۸ اسفند ۹۲۵ خورشیدی در بعلبک است. البته تاریخ تولد شیخ بهایی بر روی سنگ قبر و کاشیکاری های دیوار اتاق مقبره اندکی متفاوت است. 

او یکی از نوادگان «حارث بن عبدالله اعور همدانی» از شخصیت های برجسته آغاز اسلام و یکی یاران با وفای امیرالمؤمنین است.

پدر بهاءالدین زمانی که او ۱۷ ساله بود، به توصیه شیخ علی منشار از سوی شاه طهماسب به شیخ الاسلامی اصفهان منصوب گردید.اصفهان مرکز پادشاهی ایران بود و سمت مهمی به وی سپرده شده بود.شیخ بهایی بسیار باهوش و دوراندیش و آگاه بود.

بنا به روایات وی در سال ۱۰۰۰ خورشیدی وفات یافت. او به وزارت حکومت صفویان نیز رسید و معماری های بزرگی را انجام داده که هنوز موجب شگفتی همگان است.

 

حکایت پیشینیان

در تاریخ آمده است، به رسم قدیم روزی شاه عباس کبیر در اصفهان به خدمت عالم زمانه شیخ بهائی رسید پس از سلام واحوالپرسی از شیخ پرسید: در برخورد با افراد اجتماع ” اصالت ذاتی ِ آنها بهتر است یا تربیت خانوادگی شان؟

شیخ گفت: هر چه نظر حضرت اشرف باشد همان است ولی به نظر من اصالت ارجح است.
و شاه بر خلاف او گفت: شک نکنید که تربیت مهم تر است!

بحث میان آن دو بالا گرفت و هیچیک نتوانستند یکدیگر را قانع کنند بناچار شاه برای اثبات حقانیت خود او را به کاخ دعوت کرد تا حرفش را به کرسی نشاند.

فردای آن روز هنگام غروب شیخ به کاخ رسید بعد از تشریفات اولیه وقت شام فرا رسید سفره ای بلند پهن کردند ولی چون چراغ وبرقی نبود مهمانخانه سخت تاریک بود در این لحظه پادشاه دستی به کف زد و با اشاره او چهار گربه شمع به دست حاضر شدند وآنجا را روشن کردند!

درهنگام ِ شام، شاه دستی پشت شیخ زد و گفت دیدی گفتم تربیت از اصالت مهم تر است ما این گربه های نا اهل را اهل و رام کردیم که این نتیجه اهمیت تربیت است.

شیخ در عین ِ اینکه هاج و واج مانده بود گفت من فقط به یک شرط حرف شما را می پذیرم و آن اینکه فردا هم گربه ها مثل امروز چنین کنند!

شاه که از حرف شیخ سخت تعجب کرده بود گفت: این چه حرفیست فردا مثل امروز وامروز هم مثل دیروز! کار ِ آنها اکتسابی است که با تربیت و ممارست و تمرین زیاد انجام می شود.

ولی شیخ دست بردار نبود که نبود تا جایی که شاه عباس را مجبور کرد تا این کار را فردا تکرار کند.

لذا شیخ فکورانه به خانه رفت.

او وقتی از کاخ برگشت بیدرنگ دست به کار شد چهار جوراب برداشت و چهار موش بخت برگشته در آن نهاد.

فردا او باز طبق قرار قبلی به کاخ رفت. تشریفات همان و سفره همان و گربه های بازیگر همان ...

شاه که مغرورانه تکرار مراسم دیروز را تاکیدی بر صحت حرفهایش می دید زیر لب برای شیخ رجز می خواند که در این زمان شیخ موشها را رها کرد که درآن هنگام هنگامه ای به پا شد یک گربه به شرق دیگری به غرب آن یکی شمال واین یکی جنوب. واین بار شیخ دستی برپشت شاه زد و گفت : شهریارا ! یادت باشد اصالت ِ گربه موش گرفتن است گرچه” تربیت ” هم بسیار مهم است ولی” اصالت ” مهم تر ! یادت باشد با ” تربیت” میتوان گربه اهلی را رام و آرام کرد ولی هرگاه گربه موش را دید به اصل و” اصالت ” خود بر می گردد و شیر ِ نا اهل ونا آرام و درنده می شود..

 

رباعیاتی از جلیل صفربیگی

شهریست شلوغ با هیاهویی چند
بازار سیاه چشم و ابرویی چند

هر گوشه ی این شهر بساطی پهن است
ای عشق دل شکسته کیلویی چند؟!

*
در اوج یقین اگرچه تردیدی هست
در هر قفسی کلید امیدی هست

چشمک زدن ستاره در شب یعنی
توی چمدان ماه خورشیدی هست

*
چون رود، روان شدی، رها و سر مست
دریا  کم کم  به موج هایت پیوست

باران دارد به سمت تو می آید
هر قطره گرفته است چتری در دست

 ***
 در وصف تو از ازل کم آورده دلم
اندازه ی صد غزل کم اورده دلم

در عشق تو  من ماهی خردی هستم
دریایی تو! بغل  کم  آورده  دلم

*
تا دست تو آرام به روی در زد
دیوار به رقص آمد و در پرپر زد

تا خواستم ارام صدایت بزنم
پروانه ای از روی لبانم پر زد
***
مه پشت در است رود سرگردان است
بی چتر نرو! خانه پر از باران است

از جانب من ببوس ماهی ها را
یادت نرود کلید در گلدان است

 

ترجیع بند

غزلواره هایی که بیتی مصرع آن ها را به هم وصل نماید. به هر غزل ( رشته ) و به بیت تکراری ترجیع می گویند. ترجیع بند در مورد موضوعاتی همچون : عشق و عرفان و مدح و ستایش سروده می شود.

 

نکته ۱) قدیمی ترین ترجیع بند از فرخی سیستانی است .

نکته ۲) زیبا ترین ترجیع بند های شعر فارسی:

سعدی (قرن ۷) عاشقانه                       هاتف اصفهانی (قرن ۱۲) عارفانه

نکته ۳) از شرط های زیبایی ترجیع بند این است که بیت آخر هر رشته با بیت ترجیع - از نظر معنایی تناسبی تمام داشته باشد.

نکته ۴) ترجیع بند خاص شعر فارسی است .

 

نمودار  :

-------------------- ×         ------------------- ×              

--------------------            ------------------- ×

--------------------            ------------------- ×              

--------------------            ------------------- ×

                   -------------------- +

                   -------------------- +

-------------------- =         ------------------- =              

--------------------            ------------------- =

--------------------            ------------------- =              

--------------------            ------------------- =

                   -------------------- +

                   -------------------- +