غذا خوردن با دست، آری یا خیر؟

مواجهه «سنت» و «مدرنیته» در بسیاری از مواقع برای انسان‌هایی که در عصر تکنولوژی زندگی می‌کنند مورد بررسی است. یکی از نیاز‌های عادی بشر تامین انرژی و غذای بدن است. غذا خوردن از اولین اعمالی است که برای بقا رخ داده شده است. اما هم نوع غذا‌ها و هم نوع استفاده از این غذا‌ها دست خوش تغییراتی شده است. یکی از روش‌های خوردن غذا استفاده از قاشق و چنگال و کارد است که در کشور ما هم به عنوان نوع رسمی خوردن غذا مورد تایید است.

"مواجهه «سنت» و «مدرنیته» در بسیاری از مواقع برای انسان‌هایی که در عصر تکنولوژی زندگی می‌کنند مورد بررسی است"اما این موضوع در تمام کشور‌های دنیا با این شکل پذیرفته شده نیست. برخی از کشور‌های افریقا و آسیای شرقی غذا خوردن را به صورت رسمی با دست قبول دارند و تخطی از این رسم را کاری هنجارشکنانه تلقی می‌کنند.

گاردین در گزارش خود به تاریخ ۱۸ سپتامبر ۲۰۲۲ به روایتی پرداخته از یک خانم بنگلادشی که در مورد این رسم در زندگی خود چالش داشته است. بریتینا هاگر فورس اصالتاً اهل بنگلادش است. در زمان ازدواج با یک مرد انگلیسی با چالشی جالب برخورد. با توجه به اعتقاد محکم مردم بنگلادش بر رسوم غذا خوردن با دست، او و نامزدش بعد از اعلام رسمی ازدواج‌شان به منزل اقوام، خاله و دایی و عمه و عمو و… دعوت می‌شدند.

اما این چالش که در ادامه به بررسی بیشتر آن خواهیم پرداخت، در مواجهه اول همه اقوام با نامزد او تکرار می‌شد.

پذیرش خانواده

نامزد بریتینا یک غریبه بود و برای خانواده اوکه یک خانواده با اصالت بودند و آداب و رسوم مهم بود، برگزاری رسم غذاخوردن آن هم با دست موضوع کم اهمیتی نبود. با همه این اوصاف، سر اولین میز غذا که قرار حضور او در خانه خودشان بود، اختصاصاً و برای همان یک نفر چاقو و چنگال قرار داده شده بود. بریتینا با نگرانی از بازخورد خانواده‌اش او را به میز شام دعوت کرد و منتظر وقایع پیش رو بود. اتفاقی که افتاد برای خانواده شگفت‌آور و آرامش دهنده بود. نامزد بریتینا با آداب غذا خوردن با دست کاملاً آشنا بود و این موضوع برای تمام افراد خانواده مطلوب بود.

"یکی از روش‌های خوردن غذا استفاده از قاشق و چنگال و کارد است که در کشور ما هم به عنوان نوع رسمی خوردن غذا مورد تایید است"این اتفاق ناشی از آگاهی‌ای بود که خود او قبل از این ملاقات به نامزدش داده بود و آموزش‌های لازم را برای او ارائه داده بود. شاید برای شما هم جالب باشد که قوانین جهانی و مورد تایید رسوم مختلف برای غذا خوردن با دست را که در ادامه به آن می‌پردازیم، بدانید.

غذاخوردن با دست

به گفته هاگر، غذا خوردن با دست اصولی دارد که از مهم‌ترین آن می‌توان گفت:

اولین نکته شستن دست‌ها با لگن و کوزه است. بدیهی است با پیشرفت ابزار و امکانات رفاهی زندگی در جهان، اولین چیزی که به ذهن هر کسی خطور می‌کند این است که به جای این که کوزه و لگن را سر میز بیاوریم، چرا زیر شیر آب در روشویی دست‌ها را نشوییم؟ در بین خانواده‌های بااصالت این کار یک ادای احترام تمام و کمال میزبان به مهمان است. البته که در بین برخی از خانواده‌ها تکمیل این رسم هم در ارائه کوزه و لگن در انتهای غذ ا اتفاق می‌افتد که همه‌گیر نیست.

دومین مورد مهم در رسم غذاخوردن با دست، ورود دست راست به این فرایند است. از نظر آن‌هایی که طرفدار غذاخوردن با دست هستند، پای‌بندی به اصول غذاخوردن با دست برای‌شان خیلی مهم است، تا حدی که لمس غذا آن هم با دست چپ شکاندن یک تابوی بزرگ است.

اعتقاد بر این است که این مهم تنها در آمریکای شمالی و اروپا رعایت نمی‌شود.

عشقی که با دست به فرزند داده می‌شود

هاگر فورس می‌گوید: «آشنایی با این قرارداد‌ها در مورد غذا خوردن با دست به من کمک کرد تا زمانی که در مکان‌های مختلف زندگی کرده‌ام، از نظر فرهنگی با آن مکان سازگار شوم. مثلاً در زیمبابوه، به سرعت یاد گرفتم که آرد ذرت خمیری -سادزا- را با انگشتانم شکل دهم و از آن برای پیچیدن دور برگ‌ها استفاده کنم. سبزی خورشتی در اتیوپی، برای خوردن انجرا با شیرو، پاره کردن مربع‌های خشن پنکیک آرد تف با دست راست و برداشتن خورش نخود با عطر بربری آماده بودم. عمل اتیوپیایی «گورشا» (غذا دادن به دوستان و خانواده با دست) برای من نیز آشنا بود، به عنوان کاری که ما در سنت بنگلادشی نیز با محبت انجام می‌دهیم. این نشان دهنده اهمیت فرهنگی اشتراک و صمیمیت است که از طریق عمل مستقیم تغذیه ایجاد شده است.

بخش قابل توجهی از این اهمیت هم به «اعتقادات» بازمی‌گردد.

"با توجه به اعتقاد محکم مردم بنگلادش بر رسوم غذا خوردن با دست، او و نامزدش بعد از اعلام رسمی ازدواج‌شان به منزل اقوام، خاله و دایی و عمه و عمو و… دعوت می‌شدند"یک تمرین هندی به نام «آیورودا» مزایای خوردن با دست را آموزش می‌دهد. آیورودا می‌گوید که هر یک از پنج انگشت یک دست با عنصر متفاوتی (هوا، آتش، آب، خاک و اتر) مطابقت دارد؛ که خوردن با دست مستقیماً ما را با غذایمان مرتبط می‌کند و حتی به هضم غذا می‌کند.

بر اساس این اعتقاد با خوردن غذا با دست، آن هم در یک ظرف که در اتیوپی به نام «گبتا» و در بنگال به «تل» معروف است، به صورت اشتراکی در اغلب کشور‌های آسیایی و آفریقا اتفاق می‌افتد، نگاه محدود برای سهمیه بندی غذا برای هر فرد وجود ندارد. حتی شاید بتوان گفت نگاه مادی از غذا برداشته شده و غذا را با دید معنوی می‌بینند. این‌که اگر مهمان ناخواسته‌ای سر سفره غذا از راه برسد، با دیدن تعداد قاشق و چنگال و بشقاب و کم بودن تعداد آن، معذب نمی‌شود. این دید که با اضافه شدن تعداد مشتریان غذا، مقدار اصل غذا تغییری نکند و تعداد افراد بیشتری با شرایطی که هرکدام مقدار کمتری سهم داشته باشند، همزمان از همان غذا سیر می‌شوند.

این یعنی حضور افراد از نظر معنوی مهم است، نه مادی.

واقعاً غذا خوشمزه‌تر می‌شود؟

از سویی یکی از مورد سوال‌ترین مطالب که در موضوع غذاخوردن با دست پیش روست، خوشمزه‌تر شدن غذاست. وقتی غذا را با دست می‌خوریم طعم متفاوت آن را حس می‌کنیم. هیچ دقت کرده‌اید که خوردن چیپس با دلستر در ساحل دریای مواج بسیار بیشتر از چیپس سرو شده در بشقاب رستوران می‌چسبد؟ وقتی بعد از خوردن چیپس، لیس زدن کریستال‌های نمک و سرکه که روی انگشتان باقیمانده‌اند حسی است که هیچ موقع با چنگال تجربه نمی‌شود!

برای من سوال است که وقتی غذا‌های لذیذ و پر از ادویه و رنگ و لعاب را می‌توانم با دست بخورم و لمس و مخلوط کردن هر کدام از این غذا‌ها را با دستانم تجربه کنم، کاری که در بنگلادش به آن با دید یک آداب و مراقبه نگاه می‌شود و «ماخانی» می‌نامیمش. من این عمل مخلوط کردن، روشمند، ریتمیک و سپس خوردن را نوعی ازخودگذشتگی و ابراز محبت به فرزندان می‌دانم. لمس برنج و گوشت با نوک انگشتان و گلوله کردن آن در شرایطی که برای خوردن پسرم راحت‌تر باشد مرا به یاد همین کار پدرم در دوران کودکی‌ام می‌اندازد.

"با همه این اوصاف، سر اولین میز غذا که قرار حضور او در خانه خودشان بود، اختصاصاً و برای همان یک نفر چاقو و چنگال قرار داده شده بود"او با وسواس خاصی تکه‌های تیغ ماهی و استخوان گوشت را از غذا برمی داشت و گلوله‌های برنجی با عشق درست می‌کرد و برای خوردن من، غذا را آماده می‌کرد. این کار او برای من خیلی جذاب بود. یک پسرعمو دارم که هنوز هم از پدرش می‌خواهد که برایش ماخانی درست کند در حالی که دانشجوی پزشکی است و ۲۰ سال دارد.

فرهنگ در حال تغییر

پدربزرگ من که در دهه ۱۹۷۰ صاحب یک رستوران هندی-بنگلادشی در منچستر بود، از چاقو‌ها و چنگال‌ها به عنوان سیفخاتا (که به معنای واقعی کلمه به معنی «تراشه برش» ترجمه می‌شود) نام می‌برد و معتقد بود که فرزندان و نوه‌هایش یاد گرفته‌اند که از آن‌ها به درستی استفاده کنند. حال آنکه امروز که حدود ۵۰ سال از آن روز‌ها می‌گذرد ما هرگز از آن‌ها استفاده نمی‌کنیم. با این وجود همیشه اصرار داشت که کار کردن با چاقو چنگال را با روش‌های درست متعارف بلد باشیم.

این موضوع زمانی به چشمم آمد که در دانشگاه آکسفورد پذیرش گرفتم و برای حضور در سالن‌های بزرگ و مراسم‌های رسمی در دانشگاه باید از چاقو چنگال استفاده می‌کردم.

در اسلام

بنابر سفارش اسلام، بهتر است انسان غذای خود را با دستان خود به ویژه دست راست میل کند.

در این باره از رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده است که در مجلسی، قاشقی برای آن حضرت آوردند. ایشان فرمود: «لَقَدْ کَرَّمْنا بَنی آدَمَ و جَعَلْنا لَهُمْ أَصابِعَ؛ آدمی را گرامی داشتیم به اینکه انگشتان را به او عطا کردیم.» پس قاشق‌ها را بردند و ایشان با انگشتان خود غذا خورد. حسن بن ابی عرندس نیز نقل می‌کند: «در مِنا ابوالحسن را دیدم… که غلامی سینی رطبی برایش آورد. با دست چپ آن را برداشت، تکیه زد و با دست راستش خورد».

باید گفت فلسفه استفاده از دست راست این است که اسلام دوست ندارد انسان با دستی که به طهارت می‌پردازد، با آن نیز غذا بخورد و این از ظرافت‌های آداب غذا خوردن در اسلام است. دکتر پاک نژاد درباره فلسفه خوردن غذا با دست می‌گوید:
اگر اسلام با شایستگی به غذا خوردن با دست فرمان داده، بدین سبب نیست که اسلام ظرافت‌های غذاخوری را فراموش کرده است، بلکه پیش از آن دستور‌هایی دارد که نزاکت و زیبایی در آن به تمام و کمال است؛ یعنی اگر اسلام فرموده است که با دست غذا بخورید، این را هم خواسته است که با دستانی کاملاً پاکیزه غذا بخورید و اگر هیچ گونه توجهی به قاشق‌ها و ملاعن فراوان آن روز نکرده، بدان سبب است که پوست، قدرت جذب کنندگی دارد و از غذا تغذیه می‌کند و تماس دست با غذا، سبب تغییراتی در غذا، در دست و در بدن می‌شود.

در ایران

در فرهنگ غذایی ایرانیان، سفره به جای میز غذاخوری مورد استفاده قرار می‌گیرد.

"بریتینا با نگرانی از بازخورد خانواده‌اش او را به میز شام دعوت کرد و منتظر وقایع پیش رو بود"سفره‌ها اغلب از پارچه‌های ایرانی مانند قلمکار هستند؛ در مرکز قالی گسترانده می‌شوند؛ ظروف غذا رویش قرار می‌گیرد، اعضای خانواده دورتا دور آن می‌نشینند و وعده‌های غذایی اصلی را در کنار همدیگر میل می‌کنند. طی چند سال گذشته استفاده از سفره‌های پلاستیکی و یک‌بار مصرف نیز رایج شده. امروزه به دلیل تغییر در سبک زندگی، استفاده از میزغذاخوری نیز هم‌پای سفره مرسوم شده است و تنها در میهمانی‌های پرجمعیت فامیلی از سفره استفاده می‌شود.

فرهنگ غذایی ایرانیان به صورتی است که نیاز به استفاده از کارد، به ندرت پیش می‌آید. بعضی غذا‌ها نیز ابتدا در نان پیچیده می‌شوند که در اصطلاح به آن لقمه می‌گویند. لقمه‌ها با دست خورده می‌شوند.

بعضی از غذا‌ها از جمله آبگوشت و آش، بدون استفاده از چنگال و تنها با قاشق مصرف می‌شوند. اغلب غذا‌ها در بشقاب سرو می‌شود. انواع آش، کله پاچه و آبگوشت نیز در کاسه‌های نسبتاً بزرگ مورد استفاده قرار می‌گیرند.

مردم خطه گیلان قبل و بعد از خوردن غذا، دست‌هایشان را می‌شستند. همچنین گالش‌ها (دامداران کوه نشین)، پلو و شیرگرم را در لاوک چوبی می‌ریختند و هر کس از جیب خودش قاشق خوش تراشی از چوب شمشاد یا گلابی بیرون می‌آورد و دست جمعی شیرپلا (شیربرنج) می‌خوردند. هنوز هم بسیاری از گالش‌ها از همین شیوه استفاده می‌کنند.

همچنین در فرهنگ خوراک مردم گیلان نوشته مسعود پورهادی نیز آمده است: روستایی‌های جلگه نشین، برنج کته پز را با دست به اندازه یک لقمه مشت می‌کردند و آن را به صورت کوفته در می‌آوردند و در دهان می‌گذاشتند.

"نامزد بریتینا با آداب غذا خوردن با دست کاملاً آشنا بود و این موضوع برای تمام افراد خانواده مطلوب بود"گیلانی‌ها در اصطلاح به این لقمه «پلا موشته» می‌گفتند.

وقتی مقالات دیگر در این باره را می‌خوانیم متوجه می‌شویم دلیل اصلی استفاده از دست در پخت و پز یا غذا خوردن همان تبادل انرژی بین طبیعت و انسان بوده و مردم معتقد بودند بدن انسان هر چیزی که طبیعی است، بهتر می‌پذیرد. البته در حال حاضر هم درباره این موضوع صحبت هست که وقتی غذا با دست خورده می‌شود، حجم کمتری از آن در دست جا می‌گیرد به همین دلیل معده برای داشتن آنزیم‌های هضم آماده می‌شود تا عمل هضم غذا آسان‌تر صورت بگیرد، اما زمانی که از قاشق استفاده می‌کنیم، حجم بیشتری از غذا وارد معده و موجب نفخ و سنگینی در فرد می‌شود.

بررسی‌های علمی

استفاده از قاشق و چنگال باعث می‌شود سریع‌تر و راحت‌تر غذا بخورید. اما این راحتی می‌تواند باعث بهم خوردن تعادل قند خون در بدن هم بشود و در نهایت شما را در معرض ابتلا به دیابت نوع دوم قرار بدهد. مطالعه‌ای که در سال ۲۰۱۲ انجام شده و نتایج آن در نشریه‌ی انجمن درون‌ریزشناسی اروپا منتشر شد گزارش می‌دهد افرادی که غذای خود را با ولع و با سرعت می‌خورند، ۲.۵ برابر بیشتر از آن‌هایی که آهسته غذا می‌خورند مستعد ابتلا به دیابت نوع دوم هستند؛ بنابراین تند تند غذا خوردن ریسک دیابت نوع دوم را بالا می‌برد، اما شما می‌توانید با غذا خوردن با دست‌های‌تان، این خطر را کاهش بدهید. وقتی با دست غذا می‌خورید، در عرض یک زمان مشخص، غذای کمتری در دهان می‌گذارید.

آهسته خوردن همچنین باعث هضم بهتر غذا شده و به معده‌تان زمان می‌دهد تا بفهمد که سیر شده و دیگر نباید به خوردن ادامه بدهد.

آگاهی به مقدار غذا

غذا خوردن با قاشق و چنگال، یک فرایند مکانیکی است که شما توجهی به آنچه که می‌خورید و مقدار غذا نخواهید داشت. همچنین ممکن است باعث شود هنگام غذا خوردن، کار‌های دیگری هم انجام دهید، مثلاً تماشای تلویزیون، چک کردن موبایل و یا خواندن روزنامه. نتیجه‌ی تمرکز نداشتن روی خوردن، این می‌شود که بیشتر غذا بخورید. مطالعه‌ای که در سال ۲۰۰۸ صورت گرفت و نتایج آن در نشریه‌ی طب بریتانیا منتشر شد گزارش می‌دهد که خوردن تا مرز سیری و سریع خوردن، احتمال چاقی را هم بیشتر می‌کند. اما زمانی که با دست غذا می‌خورید، به چیزی که می‌خورید توجه بیشتری می‌کنید و نسبت به مقدار غذایی که می‌خورید، آگاه‌تر هستید.

"این اتفاق ناشی از آگاهی‌ای بود که خود او قبل از این ملاقات به نامزدش داده بود و آموزش‌های لازم را برای او ارائه داده بود"همچنین هنگام غذا خوردن با دست، دیگر به سختی می‌توانید کار دیگری انجام دهید، چون دست‌های‌تان کاملاً مشغول هستند که همین باعث کاهش ناآگاهانه غذا خوردن می‌شود که یکی از بزرگ‌ترین علت‌های افزایش وزن است.

آداب غذا خوردن با دست

از معروفترین قوانین کلی غذاخوردن می‌توان گفت:

بهتر است آقا و خانم میزبان در در انتهای میز نهار غذا خوری و یا در وسط میز روبروی یکدیگر بنشینند.

زوج متاهل باید روبروی یکدیگر بنشیند.

باید سعی شود که گرو‌های سنی در کنار یکدیگر بنشینند به طوری که بزرگ تر‌های فامیل در راس میز و جوان‌تر‌ها در سمت دیگر.

غذا باید در جهت عقربه‌های ساعت و از چپ به راست سرو گردد و ظروف غذا باید از سمت راست مهمان‌ها جمع آوری کرد.

پیش از آن که میزبان شروع به صرف غذا نکرده نباید شروع به صرف غذا کرد.

اگر چیزی روی میز خواستید و دستتان نمی‌رسد خودتان سعی نکنید آن را بردارید بلکه از فردی که نزدیک است بخواهید آن را به شما بدهد.

هنگامی که غذا خوردنتان تمام شد هیچ گاه بشقابتان را به سمت جلو هل ندهید. این عمل خلاف آداب و معشرت است.

هیچ گاه پیش از چشیدن غذا به آن ادویه نزنید واین عمل باعث بی احترامی به میزبان و آشپز است.

هیچ گاه سر میز غذا سیگار روشن نکنید.

هنگامی که از غذا خوردن فارغ شدید دستتان را روی زانو و یا میز (مچ دست روی لبه میز) قرار دهید. هیچ گاه هنگام صرف غذا آرنج را روی میز قرار ندهید.

هیچ گاه سوپ را برای این که سرد شود فوت نکنید. بلکه صبر کنید تا خودش خنک شود.

و از آداب غذا خوردن که در اسلام روی آن‌ها تاکید شده می‌توان گفت:

خوردن غذا به هنگام گرسنگی و اشتها

آغاز غذا خوردن با ذکر خدا

گذاردن سبزی در سفره

در آوردن کفش‌ها

آغاز کردن غذا با نمک و به پایان بردن آن با نمک و سرکه

خوردن با دست راست

 آغاز کردن با سبک‌ترین غذا

خوردن غذای گرم پبش از سرد شدن

برداشتن لقمه‌های کوچک و به اندازه و جویدن کامل غذا

پرهیز از دمیدن در غذا

پرهیز از خوردن با دست چپ

پرهیز از خوردن غذای داغ

پرهیز از زیاده روی

پرهیز از غذا خوردن هنگام راه رفتن

غذا خوردن با وضو

منبع : مهر

بیشتر بخوانید

• آداب غذا خوردن در کشور‌های مختلف دنیا