ابزارهای کشف و فهم علوم قرآن

به گزارش جام جام آنلاین و به نقل از ویکی فقه؛ برخی از فرهیختگان مسلمان اعتقاد دارند که همه علوم و معارف بشری از ظواهر آیات قرآن به دست می‌آیند. برای نمونه، می‌توان به امام محمد غزالی، امام فخر رازی، محمدبن ابی الفضل المرسی، بدرالدین زرکشی، جلال الدین سیوطی، محمدبن احمد اسکندراین، از قدما و همچنین عده‌ای از متاخران همچون شیخ محمد عبده شاگرد برجسته سید جمال الدین اسدآبادی، و طنطاوی و کواکبی و استاد جوادی آملی ـ البته با تبیین‌های مختلف ـ اشاره کرد و نیز دینورت، دانشمند اروپایی که می‌گوید: «واجب است اعتراف کنیم که علوم طبیعی، فلکی، فلسفه و ریاضیات، که در اروپا شهری برای اسلام است.

این مفاهیم بیانگر واقعیت هستند، نه این که طبق فهم و عرف زمانه ارائه شده باشند و مدار برداشت از قرآن بر محور کشف قصد و اراده الهی از آیات قرآن و معناداری و فهم پذیری متن آن است که عقل، نص وحی،سنت و منش پیامبر و امامان معصوم (علیهم‌السّلام) و سیره جاری مسلمانان شاهد و گواه آن می‌باشد. چنانچه فخر رازی ۱۴ آیه از قرآن را به عنوان دلیل فهم پذیری آن ذکر می‌کند.

افزون بر این، اعتقاد به فهم ناپذیری قرآن با توصیف‌هایی که در آیات وحی برای قرآن آمده، مانند هدایت، موعظه، ذکر، شفا و نور ناسازگار می‌باشد.

ابزارهای کشف و فهم علوم قرآن

بر این اساس، تفسیر وسیله‌ای برای نزدیک شدن و کشف معانی و مدلولات قرآن و فهم آن است و شرط انتساب سخنی به قرآن، آن است که به گونه‌ای روشمند از متن قرآن کشف شود و نحوه استناد آن به متن نشان داده شود؛ زیرا قرآن اگرچه به هدف فهم مردم نازل شده، اما در عین حال، کتابی در نهایت فصاحت و بلاغت و شیوایی و مشحون از کنایه، استعاره، تمثیل، تشبیه، اشاره، رمز و بدایع ادبی است و نیز به اقتضای فرایند نهضت اسلام و شکل گیری جامعه اسلامی عصر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نازل شده و فهم آن مستلزم نسل‌های بعدی از فضاهای نزول آیات و آگاهی از قراین پیوسته و ناپیوسته متن قرآن می‌باشد.

بنابراین، پژوهش و دست یابی به مفاهیمی که در حوزه علوم گوناگون در قرآن کریم بیان شده‌اند، نیازمند کاوش‌های عمیق و وسیع و روشمندی است که علاوه بر اتقان، به واژه‌ها و الفاظ بسنده نکند، بلکه در معنا و مفهوم واژه‌ها، عبارت‌ها و پیام‌های قابل استفاده دقت شود و پس از مقایسه با اصول و بدیهیات عقلانی و احراز عدم مخالفت با آن‌ها با سایر گزاره‌های یقینی قرآنی، مورد استفاده قرار گیرد.

و این مهم جز از عهده قرآن پژوهان ژرف اندیش و متخصص در گرایش‌های علمی ساخته نیست؛ کسانی که از هرگونه افراط و تفریط و نیز سطحی نگری و خودباختگی به دور بوده و از هرگونه تحمیل مطالب بر قرآن برحذر باشند و حریم قرآن، این آخرین سروش آسمانی را که از ابعاد گوناگون مانند فصاحت، بلاغت، محتوای عالی، اخبار غیبی و علمی معجزه می‌باشد، حفظ کنند؛ زیرا هرگونه تساهل و تسامح در فهم این مقدس، در خور سخت‌ترین نکوهش هاست: «أَفَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَی قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا»؛

روشن است که استخراج مفاهیم علمی قرآنی براساس اصول و مبانی شناخته شده تفسیری و نیز اصول و مبانی شناخته شده علمی، تلاش عمیق و همه جانبه این گونه متخصصان را می‌طلبد. علاوه بر این، حقایق هزار لایه قرآن بر بال اندیشه و جان همگان فرود نمی‌آید و راه یابی به کنه و باطن آن ویژه صافی‌ترین جان هاست: «لایَمَسُّه الّا المطَّهرونَ»

و نیز علاوه بر محکمات، متشابهی دارد که هضم آن درخور اندیشه فرهیختگان و نخبگان بشری و راسخان در علم است: «وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ»

و دیگران از پرتو نور وجود ایشان می‌توانند از این فیض سرمدی بهره مند گردند.

در اینجا، تذکر چند نکته ضروری می‌نماید:

۱. قرآن کریم اگرچه به هدف فهم مردم از سوی خدای سبحان در قالب زبان مفاهمه عربی نازل شده و زبان آن عرفی است، با همان ویژگی وجود کنایه، استعاره، مجاز و...

"به گزارش جام جام آنلاین و به نقل از ویکی فقه؛ برخی از فرهیختگان مسلمان اعتقاد دارند که همه علوم و معارف بشری از ظواهر آیات قرآن به دست می‌آیند"در آن ولی با همه این‌ها، وحی است و تو در تو و راز آلود، و نمودهایی از زبان رمزی، علمی و ادبی نیز در خود دارد. انسان‌ها در حد وسع خود می‌توانند از آن بهره بگیرند و آن را کشف کنند. تاریخ طولانی تفسیر، که با صبغه‌های گوناگون به نگارش درآمده و قطعا هر تفسیر نکاتی در خود دارد که دیگری فاقد آن است، شاهد گویایی بر این ادعاست. از این رو، ضمن احتیاط کامل و دقت در صحت و اتقان برداشت‌ها، نباید از شائبه تفسیر به رای واهمه داشت،بلکه اهل فن در هر رشته‌ای باید با جرات و شهامت با قرآن سخن بگویند و سؤالاتشان را مطرح کنند و با عقلانی تر کردن انتظاراتشان، پاسخ دریافت دارند.

امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) می فرمایند: «یکی از حجب، که مانع از استفاده از این صحیفه نورانیه است، اعتقاد به آن است که جز آنکه مفسرین نوشته یا فهمیده‌اند کسی را حق استفاده از قرآن نیست و تفکر و تدبر در آیات شریفه را به تفسیر به رای، که ممنوع است، اشتباه نموده‌اند و به واسطه این رای فاسد و عقیده باطله، قرآن شریف را از جمیع فنون استفاده عاری نموده و آن را به کلی مهجور نموده‌اند.

۲. با عنایت به عظمت قرآن کریم و حساسیت موضوع «رابطه قرآن و علوم» لازم است محققان نازک اندیش توجه داشته باشند که وحی قطعی مطابق با واقع و نفس الامر را نباید با علوم ظنی متغیر انطباق داد؛ زیرا پیامدی جز قرار دادن قرآن در معرض وهم و شک و از حجیت انداختن این سند قطعی آسمانی ندارد.

از این رو، باید از هرگونه برداشت از قرآن بدون در نظر گرفتن قراین عقلی و نقلی و هر نوع تحمیل نظریه بر قرآن و تاویل‌های غیر معتبر و نیز تفسیر قرآن به وسیله علوم ظنی، که اگرچه اطمینان آور است اما احتمال مقابل به صفر نمی‌رسد ـ چنان که بیش تر مسائل اثبات شده علوم تجربی از این قبیلند ـ بپرهیزند.

تنها باید با استناد به مطالب قطعی علوم به فهم کامل تر و جامع تر قرآن پرداخت؛ علومی که علاوه بر تجربه و آزمایش، که اطمینان به آن از طریق تعمیم استقرای ناقص به دست می‌آید، با برهان عقلی اثبات شده باشد و نیز با ظاهر آیات قرآن و معنای لغوی و اصطلاحی واژه‌ها و قراین عقلی و نقلی هماهنگ باشد و حقایق مجهول این کتاب آسمانی را کشف کنند و در اختیار حق جویان قرار دهند.

و در صورت تایید نشدن فرضیه‌ای از علوم تجربی با دلایل قطعی و در عین حال، موافقت آن فرضیه با ظواهر قرآن، می‌توان آن را در حد احتمال ذکر کرد.