روایتی از یک کاوش باستانی/ کشف آتشکده‌ای ساسانی در سوادکوه

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- سمیه اسماعیل زاده: روستای ارفعده در پای ارفع کوه، یکی از بلندترین قلل سوادکوه، بنا شده است، روستایی کوهستانی که در گرمای تابستان هم پر از خنکاست، وارد روستا که می‌شوی، از همان ابتدای درخت ۴۵۰ ساله افرا در حیاط امام‌زادگان سام و لام خودنمایی می‌کند.

کمی از آب چشمه معدنی که در پای این امام‌زاده جاری است می‌نوشم و دوباره ادامه راه؛ مقصد ما زمینی با وسعت ۳۵۰ متر در میانه روستا با نام تپه‌کِلا یا مسجدسَر است، جایی که پس از هزار سال، دوباره آتشکده‌ای از خاک سربرآورده و نور خورشید بر آتشدان‌اش تابیده است.

کاوشگران مشغولند، بیلچه‌های کوچک، درفش، قلم مو، جارو، استامبولی، فرغون، نخ هر کدام به دست کسی یا در گوشه‌ای چیده شده است. فرچه‌ها و قلموهایی که آرام سطح داخلی بنا را جارو می‌کشند تا مبادا ذره‌ای بنا آسیب ببیند.

اتاقکی از دل خاک سربرآورده است و در میانه آن، آتشدانی کنگره‌دار؛ از پله‌های بنا تا جایی که ممکن است به آرامی پایین می‌روم تا مبادا آسیبی به بنا وارد شود و پس از پنج پله، به کف اتاق می‌رسم و آتشدانی که در فاصله حدود یک متری از من قرار دارد و خاکی که به جای آتش بر آتشدان نشسته با فرچه و قلموهایی در حال پاک شدن است.

آتشکده ساسانی که اکنون سر از خاک برآورده، در این سال‌های اخیر نیز، با وجود مدفون بودن در دل خاک اما حفاظت و تلاش بسیاری را برای نگهداری شاهد بوده است

آتشکده ساسانی که اکنون سر از خاک برآورده، در این سال‌های اخیر نیز، با وجود مدفون بودن در دل خاک اما حفاظت و تلاش بسیاری را برای نگهداری شاهد بوده تا از دست حفاران غیرمجاز و ساخت‌وساز بر روی بنا در امان بماند و یکی از افرادی که نزدیک به دو دهه تلاش پیگیر برای حفظ آن داشته، علی یوسفی ارفعی است.

او که خود کارشناس میراث فرهنگی شهرستان سوادکوه و اهل همین منطقه است، می‌گوید: با تشکیل سازمان یگان حفاظت در سال ۱۳۸۴، اداره کل میراث تعدادی آثار را برای محافظت به ما معرفی کرد اما روستاهای سوادکوه آثار تاریخی بیشتری داشت و بر آن شدیم تا این آثار را معرفی کنیم.

او که خود باستان‌شناس است و تعصب خاصش به بناها و محوطه‌های تاریخی موجب شد تا در همان دوران همراه با همکارانش، تک به تکِ روستاها را سرکشی کرده و از نزدیک بناها و محوطه‌های تاریخی را آماربرداری کند و در قالب نامه‌ای آثار تاریخی را به‌عنوان آثار پیشنهادی به اداره‌کل میراث معرفی کرد و یکی از همین آثار، محوطه تاریخی تپه‌کِلا ارفع ده بوده است و این آغاز ماجرای کشف یک آتشکده ساسانی در سوادکوه بود.

یوسفی در ادامه می‌افزاید: از آنجا که گاه‌نگاری در تخصصم بود، تعیین قدمت اولیه را انجام دادم و مراقبت ویژه از سوی یگان شهرستان بیشتر شد و علاوه بر آن با شورا، دهیاری و پایگاه بسیج روستاها ارتباط گرفتیم تا مراقبت بیشتری از همه آثار صورت پذیرد و از دخل و تصرف غیرمجاز، ساخت‌وساز غیرمجاز، خاکبرداری و انجام پروژه‌های عمرانی آسیب‌رسان به این بناها و محوطه‌ها جلوگیری شود.

وی با اشاره به تصویب طرح هادی در سال‌های ۸۸ و ۸۹ در روستاها، می‌گوید: در کارگروه شهرستانی این مکان را به‌عنوان یک منطقه با کاربری میراث فرهنگی در نقشه طرح هادی جانمایی و با وجود مخالفت‌ها اما مقاومت کردم تا موفق به انجام این کار شدم و حتی سعی کردم تا شعاع ۵۰ متری محوطه، ساخت‌وساز و خاک‌برداری با نظارت میراث فرهنگی انجام شود که این امر تحقق نیافت.

محوطه میراث مدعی پیدا کرد

سال‌ها مراقبت از این محوطه تاریخی ادامه یافت تا اینکه در حدود سه سال گذشته، فردی مدعی مالکیت این زمین شد و یوسفی در این رابطه می‌گوید: شخصی پس از سی الی چهل سال، مدعی مالکیت این زمین شد و برای ساخت بنای مسکونی، از طریق بنیاد مسکن ورود پیدا کرد اما با مخالفت جدی شخص من مواجه شد؛ در عین حال این فرد نیز اصرار زیادی برای تصرف زمین و قصد ساخت غیرقانونی بنا در آن را داشت و حتی زمین را محصور کرد اما با رایزنی بنده، عابدینی، مدیر فعلی پروژه کاوش، برای این تپه گمانه‌زنی انجام داد و با توجه به این گمانه‌زنی، این تپه را به‌عنوان عرصه اعلام کرد و دستور هر گونه ساخت‌وساز در این محوطه سلب شد.

اکنون نیز پس از کشف بنا، این محافظت‌ها پایان نیافته و یوسفی بر آن است تا در بازنگری طرح هادی روستا، بتوانند حریمی برای این اثر تعریف کنند و تا شعاع ۱۰۰ الی ۱۵۰ متر هر نوع ساخت‌وساز با نظارت و مجوز میراث فرهنگی باشد تا بدین طریق حریم منظر اثر تحت‌الشعاع معماری و ارتفاع ساختمان‌های اطراف قرار نگیرد.

حال پس از سال‌ها مراقبت از این محوطه تاریخی، تلاش‌ها نتیجه داد و اولین آتشکده استان مازندران، در روستایی تاریخی از زیر خاک سربرآورده است. مهدی عابدینی عراقی، سرپرست کاوش تپه‌کِلا، سکونت انسان در روستای ارفعده را از هزاره اول قبل از میلاد برمی‌شمارد که سند آن، گورستان‌های تاریخی است، روستایی که از آن زمان تاکنون حدود سه هزار سال استقرار انسان را به خود دیده و اکنون نیز از پس اولین کاوش از دل خاک آن، آتشکده‌ای رخ پیدا کرده است؛ کاوشی که با پیگیری‌های علی یوسفی ارفعی بودجه‌ای از سوی اداره کل میراث و پایگاه ملی غار تاریخی اسپهبد خورشید به آن اختصاص یافت و اکنون یک پلان چهار طاقی از دوره ساسانی کشف شده است.

اولین آتشکده کاوش شده دوره ساسانی است

عابدینی عراقی پلان چهار طاقی را نوع معماری مذهبی دوره ساسانی با کاربری آتشکده و نیایشگاهی برمی‌شمارد و این اثر را اولین آتشکده کاوش‌شده دوره ساسانی در مازندران معرفی می‌کند و ادامه می‌دهد: این بنای چهار طاقی، دارای سه الی چهار ورودی است و یک آتشدان کنگره‌دار در وسط بنا دارد و گنبدی روی خود داشته؛ دیواره بنا و ستون‌ها از ملات سنگ و گچ نیم‌کوب و در قسمت گنبد از آجرهای قالب بزرگ در ابعاد ۳۸ در ۳۸ در ۷ سانتیمتر استفاده شده که این آجرهای قالب بزرگ مشخصه دوران ساسانی است.

وی افزود: سقف بنا گنبدی شکل بوده، اما اکنون چیزی از آن نمانده و این گنبد نه به دلیل شرایط جوی که با بولدوزری تخریب شد. شرح این ماجرا اینگونه است که در سال ۶۱، برای احداث یک باشگاه ورزشی سطح تپه چهار تا پنج متر تسطیح و همین امر موجب تخریب گنبد بنا شد اما خوشبختانه باشگاه احداث نشد و اصل بنا سالم ماند.

وی با بیان اینکه در حال حاضر یک ترانشه کاوش شده و ترانشه دیگری نیز در این فصل کاوش خواهد شد؛ مجموع سطح کاوش در این فصل را ۱۰۰ تا ۱۵۰ مترمربع اعلام کرده و می‌افزاید: مساحت کل اثر ۳۵۰ مترمربع است و مابقی اثر، در فصول کاوشی دیگر که حدود سه سال به‌طول خواهد انجامید، آزادسازی می‌شود و پس از کاوش، مرمت‌گران بنا و اشیا کارشان آغاز خواهد شد؛ همچنین، کارهای آزمایشگاهی برای تعیین قدمت و آنالیز مواد در آزمایشگاه‌های داخل و خارج کشور انجام می‌شود.

عابدینی عراقی ضمن تشکر از فرماندار شهرستان سوادکوه در همکاری برای انجام برخی اقدامات، از همه مسئولان شهرستان اعم از بخشدار مرکزی و فرماندار برای عدم بازدید از سایت گلایه دارد و می‌افزاید: متأسفانه دهیار و شورا برای انتقال خاک حاصل از کاوش که برای اهالی ایجاد مزاحمت کرده با ما همکاری نکردند اما با حمایت اداره جهاد و دستگاه لودر آنها توانستیم بخشی از این خاک‌های اضافی را از روستا خارج کنیم و یک گلایه از رئیس میراث فرهنگی شهرستان که همکارمان است اما هنوز برای سرکشی و دیدن همکارانش به اینجا نیامده است.

مدیر پایگاه غار تاریخی اسپهبد خورشید و آثار وابسته با بیان اینکه الحاقاتی در این بنا داشته‌ایم و برخی از ورودی‌ها بسته و تغییر کاربری داده شده‌اند، بیان هدف این تغییرکاربری‌ها را منوط به کاوش تمام اثر می‌داند می‌افزاید: با گسترش کاوش دلیل این تغییرکاربری مشخص می‌شود اما مسلماً در قرن چهارم هجری بنا کاملاً متروکه شده است.

وی با بیان اینکه تاکنون در متون جدید با اقتباس از متون تاریخی بیان می‌شد که سوادکوه تا قرون اولیه همچنان دین زرتشت داشته‌اند، اکنون این آتشکده را سندی غیرقابل انکار برای این مدعا بیان می‌دارد و ادامه می‌دهد: این آتشکده تا قرن سه و چهار هجری معمول بوده و از آن استفاده می‌شده و بیانگر این است که تا قرن سه مردم به آئین گذشته بوده‌اند و از آن به بعد این منطقه وارد جغرافیای دنیای اسلام شد.