آدام اسمیت؛ بنیانگذار علم اقتصاد کلاسیک

مباحث اقتصادی تا پیش از انتشار ثروت ملل آدام اسمیت به طور عمده گرایش به قضاوت در خصوص عملکرد اقتصادی داشت. کتاب ثروت ملل آدام اسمیت نقطه عطفی در تاریخ تحلیل اقتصادی بود و برای نخستین بار نگرش تحلیلی، منسجم و نظام‌مند به مباحث اقتصادی در این کتاب ارایه شد و یک نظریه اقتصادی تدوین شد، شاید به همین علت بود که آدام اسمیت را به عنوان پدر علم اقتصاد لقب نهادند.

زندگینامه آدام اسمیت

آدام اسمیت در ۱۷۲۳ میلادی در اسکاتلند دیده به جهان گشود. در کودکی برای او یک اتفاق ناخوشایند افتاد. آدام به وسیله یک گروه از کولی ها ربوده شد اما خیلی زود توسط عموی خود نجات پیدا کرد و به آغوش مادرش بازگشت. آدام اسمیت تحصیلات ابتدایی خود را در کرکالدی گذراند.

"مباحث اقتصادی تا پیش از انتشار ثروت ملل آدام اسمیت به طور عمده گرایش به قضاوت در خصوص عملکرد اقتصادی داشت"اسمیت در ۱۵ سالگی، وارد دانشگاه گلاسگو شد و به مدت سه سال درگلاسکو تحصیل کرد. اسمیت در آنجا علم اخلاق را تحت نظر فرانسیس هاچسون که اسمیت آن را فراموش ناشدنی می‌دانست فراگرفت. اسمیت پس از پایان دوره سه ساله درگلاسکو از یک بورس تحصیلی ۱۱ ساله در دانشگاه آکسفورد برخوردار شد؛ فردی که از این بورس استفاده می‌کرد، موظف بود که پس از پایان تحصیل در آکسفورد به خدمت کلیسای اسکاتلند درآید؛ اسمیت با افکار و عقایدی که داشت، بیشتر از ۶ سال نتوانست در آکسفورد دوام بیاورد و محیط علمی‌و آموزشی آکسفورد، هرگز مورد پذیرش او قرار نگرفت. اسمیت فضای آکادمیک آکسفورد را متفاوت از سیستم آموزش و علمی‌گلاسکو می‌دید و از شیوه اداره، روش تدریس و حتی محتوای علمی‌ آن انتقاد می‌کرد؛ حتی در جایی می‌نویسد: «هرکسی که در اثر مطالعه زیاد در آکسفورد سلامت خود را به خطر اندازد، تقصیر از خود او است، زیرا ما در اینجا کاری جز دو بار ادای نماز در روز و شرکت در دو گفتار در هفته نداریم!».

اسمیت پس از بازگشت از آکسفورد، خواستار تدریس در دانشگاه شد. این خواست پنج سال بعد برآورده شد؛ در ۱۷۵۱ میلادی به مقام استادی منطق و فلسفه در دانشگاه گلاسکو رسید و سال بعد به عنوان استاد فلسفه اخلاق بر کرسی خالی مانده‌ هاچسون در دانشگاه گلاسکو نشست.

گلاسکو مرکزی جدی مطالعه و پژوهش و یکی از کانون‌های روشنگری اسکاتلند بود. اسمیت تا ۱۷۶۴ میلادی در گلاسکو ماند و در همان سال‌های حضورش در گلاسکو، نخستین کتاب خود «نظریه احساسات اخلاقی» را در ۱۷۵۹ میلادی منتشر کرد که شهرت خوبی در محافل روشنفکری برای او به ارمغان آورد.

فعالیت های اجرایی آدام اسمیت

در ۱۷۶۶ میلادی آدام در کرکالدی خود را بازنشسته کرد تا بتواند به طور تمام وقت بر روی کتابی که در حال نوشتن آن بود، کار کند. او مدتی به پاریس رفت و با فرانسواکنه پزشک دربار لویی پانزدهم که بنیان‌گذار مکتب اقتصادی فیزیوکراسی بود به گفت و گو پرداخت. اسمیت پس از بازگشت از فرانسه، اثر بزرگ خود، «تحقیقی درباره ماهیت و علل ثروت ملل» را در ۱۷۷۶ میلادی منتشر کرد.

اسمیت با انتشار این کتاب، بسیار مشهور شد و بعدها به عنوان «پدر علم اقتصاد» نائل آمد. اسمیت با انتشار کتاب ثروت ملل خود در واقع یک مکتب فکری اقتصاد سیاسی جدید را پایه گذاری کردد که بعدها به مکتب کلاسیک اقتصاد مشهور شد.

"آدام به وسیله یک گروه از کولی ها ربوده شد اما خیلی زود توسط عموی خود نجات پیدا کرد و به آغوش مادرش بازگشت"مهمترین ویژگی کتاب ثروت ملل این است که معانی عمیق را به زبانی ساده و روشن، در چارچوب دانشی وسیع از جامعه و تاریخ با کلامی‌ساده و به صورت منسجم و نظام‌مند به رشته تحریر درآورده است. کتاب ثروت ملل از پنج جلد تشکیل می‌شود و ۲ جلد اول کتاب است که به طور واقعی الهام بخش نسل‌های بعدی اقتصاددانان است؛ در این ۲ جلد وی علت بنیادی ثروت ملل را معرفی می‌کند.

آثار و زمینه ذهنی آدام اسمیت

فرانسیس هاچسون، استاد اسمیت در فلسفه اخلاق، تاثیر عمیقی بر عقاید وی بر جای گذارد. فرانسیس هاچسون، استاد فلسفه اخلاق در دانشگاه گلاسکو بود که از مبلغان پرشور حقوق طبیعی به شمار می‌رفت. محور اصلی حقوق طبیعی این است که نظمی‌طبیعی بر حیات افراد و جماعات بشری حاکم است؛ هاچسون می‌گفت که مهمترین اصل اخلاقی، توسعه خوشبختی بشریت است که این عقیده در آن زمان یک نظر انقلابی به شمار می‌رفت.

نخستین اثر بزرگ آدام اسمیت «نظریه احساسات اخلاقی» او است که در زمانی که در دانشگاه گلاسکو تدریس می‌کرد، به رشته تحریر درآورد. او در این کتاب به شرح و نقد عقاید افلاطون، ارسطو، رنو، سیسرو، هابز، لاک، هیوم و هاچسن پرداخت و همچنین عقیده خود را درباره هر مساله بیان می‌کند.

محتوای این کتاب تسلط و احاطه او بر تاریخ فلسفه نظری و اخلاقی را روشن می‌سازد. این کتاب را می‌توان به عنوان پایه فلسفی کتاب ثروت ملل قلمداد کرد.

اسمیت افزون بر میراث فلسفی و اخلاقی که از گذشتگان خود به همراه داشت، میراث‌ دار اندیشه‌های اقتصادی گوناگون متفکران پیش از خود نیز بود. میراث تفکر اقتصادی که به اسمیت رسید در سه جریان عمده فکری خلاصه می‌شد: اول جریان تفکر اقتصادی مرکانتیلیستی که از سرآمدان آن می‌توان به توماس مان و ژان باتیست کلبر اشاره کرد؛ دوم، تفکر فیزیوکراسی که از پیشگامان آن می‌بایست از فرانسوا کنه و رابرت تورگو نام برد و در نهایت اندیشه‌های پراکنده متفکرانی چون دیوید هیوم، ویلیام پتی، نورث و ماندویل و نیز اندیشه‌های اقتصادی کلیسا مانند توماس آکویناس و پیشینیان آنها بود که میراث فکری عصر اسمیت را تشکیل می‌داد. در چنین بستری، اسمیت به نگارش اثری پرداخت که با بهره‌گیری از اندیشه اقتصادی پیشینیان خود، بنای نظری منسجمی را در حوزه اقتصاد خلق کرد.

عوامل رشد

به عقیده آدام اسمیت کشاورزان، تولیدکنندگان و تجار عوامل اصلی پیشرفت اقتصادی هستند. این تجارت آزاد با آزادی مالکیت و رقابت است که کشاورزان، تولیدکنندگان و تجار را وامی دارد تا بازارها را گسترش دهند که این نیز به نوبه خود توسعه اقتصادی را ممکن می سازد.

"اسمیت در آنجا علم اخلاق را تحت نظر فرانسیس هاچسون که اسمیت آن را فراموش ناشدنی می‌دانست فراگرفت"وظایف این سه عامل رشد با یکدیگر ارتباط تنگاتنگ دارند. برای آدام اسمیت توسعه کشاورزی، افزایش فعالیت های ساختمانی و تجارت را به دنبال خواهد آورد. وقتی که بازار تولیدات کشاورزی در نتیجه توسعه اقتصادی ایجاد گردد، تقاضا برای خدمات تجاری و گسترش فعالیت های صنعتی را به دنبال خواهد داشت. از طرف دیگر توسعه بخش تجارت و صنعت خود موجب رشد تولید کشاورزی می شود، چون دهقانان از روش های نوین تولید در کشاورزی استفاده می کنند. بنابراین تمرکز سرمایه و توسعه به دلیل تشکیل اقشار تاجر، کشاورز و تولیدکننده است.

گسترش ثروت و رفاه جامعه سرمایه داری

اسمیت به پیشرفت، گسترش ثروت و رفاه جامعه سرمایه‌داری تحت نظام بازار آزاد، بسیار خوشبین بود.

خوشبینی افراطی آدام اسمیت به طور حتم انعکاسی است از اعتقاد ساده‌لوحانه طبیعت‌گرایی در تمام سده ۱۸، نسبت به مطلوب بودن نظام طبیعت است. اسمیت پس از بحث‌های مفصل، با رد رویکردهای مرکانتیلیستی و فیزیوکراسی می‌نویسد: «همه سبک‌های مورد ترجیح که به این ترتیب کنار زده شدند، سبک بدیهی و ساده آزادی طبیعی، خود به خود برقرار می‌گردد. هرفردی تا زمانی که قوانین عدالت را نقض نکرده است، مطلقا آزاد است هر طور که بخواهد و مناسب بداند، در پی نفع خویش باشد و کار خود و سرمایه خود را با هر کس دیگر یا هر طریقه دیگر از افراد مردم، وارد عرصه رقابت نماید».

تجارت آزاد و مزیت مطلق

اسمیت اعتقاد دارد که تجارت خارجی، فروش محصولات مازاد بر مصرف داخلی را میسر می سازد به نظر وی تجارت خارجی برای همه کشورهای داد و ستد کننده دارای مزایای متقابل است اما اعتقاد ندارد که از تجارت بین الملل، کشورهای فقیر بدون استثناء سود می برند. تجارت آزاد میان کشورها باعث تقسیم کار شده و عوامل تولید کشورها بر تولید کالایی متمرکز خواهد شد که آن کالا در مقایسه با کالاهای دیگر کشورها ارزان تر تولید می شود. مزیت مطلق یعنی هر کشوری می تواند در تولید کالایی تخصص پیدا کند که آن کالا را با کارایی بیشتر نسبت به دیگر کشورها تولید کند.

منابع:

۱.

"این خواست پنج سال بعد برآورده شد؛ در ۱۷۵۱ میلادی به مقام استادی منطق و فلسفه در دانشگاه گلاسکو رسید و سال بعد به عنوان استاد فلسفه اخلاق بر کرسی خالی مانده‌ هاچسون در دانشگاه گلاسکو نشست"تاریخ عقاید اقتصادی؛ فریدون تفضلی؛ ۱۳۷۵؛ نشر نی.

۲. سیر اندیشه اقتصادی؛ باقر قدیری اصل؛ ۱۳۷۶؛ انتشارات دانشگاه تهران.

۳. تاریخ تحولات اندیشه اقتصادی؛ یدالله دادگر؛ ۱۳۸۳؛ انتشارات دانشگاه مفید.

۴. تاریخ عقاید اقتصادی، شارل ژید، ترجمه کریم سنجابی، ۱۳۷۰؛ انتشارات دانشگاه تهران.

۵. Smith, Adam, "Wealth of Nations", ed.

Edwin Cannon , ۱۹۶۵.