سرنوشت برجام: ابهام‌ها افزایش یافته است

شش دور مذاکرات برای احیای «برنامه جامع اقدام مشترک» (برجام) در وین به نتیجه خاصی نرسیده است. بنا به اظهارات مقام‌های جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده آمریکا که «غیرمستقیم» در وین مذاکره می‌کردند، بر سر اغلب جزئیات توافق شده اما تفاوت‌هایی هم در کار است. دور ششم پس از سه ماه مذاکره در پی پیروزی ابراهیم رئیسی (عضو هیئت مرگ) به پایان رسید و هنوز تاریخی برای دور هفتم مذاکرات تعیین نشده است.

یک مسأله اصلی، درخواست ایران برای گرفتن «تضمین» از ایالات متحده است که بار دیگر توافق را به صورت یکجانبه ترک نکند. دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری پیشین ایالات متحده مه ۲۰۱۸ به صورت یکجانبه از توافق خارج شد و کارزار «فشار حداکثری» را با بازگرداندن و وضع تحریم‌ علیه تهران پی گرفت. آمریکایی‌ها می‌گویند دولت نمی‌تواند دولت بعدی یا کنگره آمریکا را مقید به چنین تضمینی کند.

"شش دور مذاکرات برای احیای «برنامه جامع اقدام مشترک» (برجام) در وین به نتیجه خاصی نرسیده است"وضعیت در کنگره نیز به نحوی است که توافق دولت آمریکا با ایران برای بدل شدن به عهدنامه به تصویب نخواهد رسید.

یک مورد دیگر، پیشرفت برنامه هسته‌ای ایران است. رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی گفته که «برنامه ایران توسعه یافته و پیچیده‌تر شده و بازگشت خطی به ۲۰۱۵ دیگر ممکن نیست».

رویترز: ایران دسترسی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به نطنز را محدود کرده است

مورد بعدی بر سر کارآمدن رئیسی به عنوان نماینده جناح تندروست که آمریکایی‌ها را نگران سرسختی بیشتر ایران در مذاکرات کرده است. به علاوه، رئیس‌جمهور شدن عضو هیئت مرگ کشتار زندانیان سیاسی در تابستان ۱۳۶۷، کار مذاکره را به لحاظ «روابط عمومی» برای آمریکا سخت‌تر کرده است.

مسأله دیگر بر سر وضعیت نیروها در خاورمیانه است. اسرائیل با احیای برجام مخالف است و با آمریکا در این مورد در مذاکره قرار دارد.

این مسأله‌ها باعث شده که تحلیلگران بین‌المللی نسبت به احیای برجام بیش از پیش شک داشته باشند. ستون‌نویسان وال استریت ژورنال، روزنامه محافظه‌کار آمریکایی در مقاله‌ای با عنوان «توافق ایران شاید هنوز مرده باشد» می‌نویسند که «بازگشت به برجام از آنچه بیشتر مردم تصور می‌کنند سخت‌تر خواهد بود.»

نویسندگان مقاله که نایب رئیس و مدیر سیاست خارجه در انستیتو یهودی برای امنیت ملی آمریکا هستند، بر این باورند که «رئیس‌جمهوری بایدن برای نتیجه “عدم توافق” [از مذاکرات] آماده باشد».

آنها می‌نویسند که برنامه هسته‌ای ایران بسیار پیشرفته‌تر از آنی است که برجام ترسیم می‌کرد و توافق اصلی هیچ محتوایی درباره تأسیسات ساخت سانتریفیوژ ایران یا غنی‌سازی اضافه‌اش ندارد و مهارت دانشمندان ایرانی که حاصل کار با سانتریفیوژهای پیشرفته ناقض توافق است، از دست نخواهد رفت.

مشکل دیگری که بر آن انگشت می‌گذارند، توسعه تحریم‌های آمریکا علیه ایران در دوران ترامپ است.

بخش‌های انرژی و بانکی و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به اتهام پیوند با «تروریسم» تحریم شده اند و با لغو تحریم‌های مرتبط با برجام رفع تحریم نخواهند شد.

نویسندگان به رئیس‌جمهورشدن ابراهیم رئیسی (عضو هیئت مرگ) نیز اشاره می‌کنند و می‌گویند اکثریت دموکرات‌ها در کنگره شکننده است و حتی اگر مشکلات بین دو کشور در مذاکرات حل شود، کنگره آمریکا می‌تواند با بررسی برجام، راه ورود دوباره به آن را سد کند.

ستون‌نویس‌های وال استریت ژورنال به این ترتیب نتیجه می‌گیرند که احتمال دست نیافتن به هیچ توافقی قوی‌تر شده است و بایدن باید آغاز کار خو درا تکرار موضع اوباما در ۲۰۰۹ قرار دهد: واشنگتن «از تمام عنصرهای قدرت آمریکا برای جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای استفاده خواهد کرد». به نوشته آنها، «دولت به ویژه باید آمادگی‌اش برای استفاده از گزینه نظامی را به شکل صریح منتقل کند». نویسندگان خواستار تضمین ایالات متحده به اسرائیل هم هستند: اگر اسرائیل علیه ایران اقدام نظامی انجام داد، دولت بایدن پشت سرش بایستد و برای مقابله با تهدیدهای ایران در صورت تصمیم این کشور یا حزب‌الله به تلافی‌جویی آماده باشد.

جو بایدن هفته گذشته دستور حمله هوایی به مقر شبه نظامیان شیعه تحت حمایت ایران در منطقه مرزی عراق با سوریه را داد. این حمله نشان می‌داد که رئیس‌جمهوری ایالات متحده به دنبال راضی نگه داشتن متحدان منطقه‌ای به ویژه اسرائیل است.

روزنامه آمریکایی نیویورک‌تایمز در این مورد می‌نویسد: «تصمیم رئیس‌جمهوری بایدن برای حمله به شبه‌نظامیان تحت حمایت ایران در عراق و سوریه اقدام متوازن‌کننده و ظریف او در رویکردش به تهران را نشان داد: او باید نشان دهد که برای دفاع از منافع آمریکایی‌ها آماده استفاده از زور است و همزمان خط ارتباطی دیپلماتیک شکننده بین دو کشور را که در تلاش برای احیای توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ هستند، حفظ کند»[2].

اما اقدامات بایدن هنوز اعتماد تحلیلگران اسرائیلی را جلب نکرده است. دیوید وینبرگ، نایب رئیس انستیتو استراتژی و امنیت اورشلیم (بیت المقدس) در روزنامه راست‌گرای جروزالم پست در مقاله‌ای با عنوان «بنت مراقب باش؛ بایدن در قبال ایران مسئولیت نمی‌پذیرد» می‌نویسد:

«بایدن سعی کرد به اسرائیل اطمینان بدهد که یک ایران اتمی را نخواهد پذیرفت: “آنچه می‌توانم به شما بگویم این است که ایران هرگز در دوران من به سلاح هسته‌ای دست نخواهد یافت”… دوران بایدن خیلی طول نخواهد کشید.

"بنا به اظهارات مقام‌های جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده آمریکا که «غیرمستقیم» در وین مذاکره می‌کردند، بر سر اغلب جزئیات توافق شده اما تفاوت‌هایی هم در کار است"به علاوه، جلوگیری از دستیابی ایران به ظرفیت سلاح اتمی طی چهار تا هشت سال آینده و همزمان اجازه دادن به تهران برای ادامه تحقیق و توسعه در راستای سلاح‌های اتمی و افزایش قدرت نظامی به هیچ وجه مسأله را حل نمی‌کند».

تهران تأکید کرده که قصد توسعه سلاح‌های هسته‌ای را ندارد.

وینبرگ در جورازلم پست می‌نویسد که توافق جدید با ایران باید شامل این موارد باشد: پایان کامل هرگونه فعالیت غنی‌سازی در ایران، خاتمه برنامه موشکی بالستیک این کشور، عقب‌نشینی نیروهای ایرانی از پایگاه‌ها در سوریه که اسرائیل را تهدید می‌کند، برقراری یک رژیم نظارتی بین‌المللی بسیار سرسختانه‌تر از برجام، و پایان حمایت مالی ایران از ظرفیت‌های نظامی حماس و حزب‌الله. در واقع شرط‌هایی همچون شروط دولت ترامپ برای توافق با ایران که تحلیلگران بسیاری آنها را غیرواقع‌گرایانه خوانده بودند.

دنیس راس، دیپلمات کهنه‌کار آمریکایی در امور خاورمیانه و مشاور ویژه باراک اوباما در مقاله‌ای همراه با ویلیام دیویدسون، پژوهشگر برجسته انستیتو واشنگتن در نشریه آمریکایی آتلانتیک می‌نویسند که «مشکل اصلی توافق هسته‌ای با ایران نیست، بلکه خود ایران است.»

آنها می‌نویسند:

«اگرچه ما به ارزش محدودکردن برنامه هسته‌ای ایران [از طریق برجام] باور داریم، این کافی نیست. دولت باید با تلاش‌های تنش‌افزایانه ایران در منطقه نیز برخورد کند. با رفع تحریم‌ها پس از بازگشت به برجام، منابع دردسرسازی تهران افزایش خواهد یافت.»

هادی خسروشاهین، روزنامه‌نگار ایرانی در یادداشتی در اینستاگرام خود درباره دورنمای برجام می‌نویسد:

«گفت و گوهای غیر مستقیم ایران و آمریکا در وین طی ۶ مرحله سرانجام به یک سند پیش نویس رسید؛ سندی که یک متن و ۳ پیوست دارد شامل رفع تحریم‌ها، اقدامات هسته‌ای و طرح اجرایی. تقریباً ۹۰ درصد این پیش نویس کامل شده است و طرفین گفت و گوها قرار است در دور هفتم پرانتزهای اندک باقیمانده آن را پر کنند.

گزارش‌های غیر رسمی از مذاکرات هم نشان می‌دهد که طی این ۶ دور گفت و گوها ایالات متحده با لغو یا تعلیق ۶ بخش (انرژی، پتروشیمی، بامک، خودروسازی، کشتیرانی و بیمه) و در عین حال ۷۴۸ نام و مقام موافقت کرده است و تقریباً از کل تحریم‌های وضع شده در دوره ترامپ ۵۱۷ تحریم باقی مانده است که اکثراً در حوزه تروریسم، موشکی، حقوق بشر، سایبری و انتخابات تعریف می‌شوند و البته دولت بایدن به هیچ عنوان حاضر به لغو آنها نیست.) شاید مهمترین تحریم باقی مانده در این حوزه، تمدید تحریم تسلیحاتی ایران بر اساس فرمان اجرایی ۱۳۹۴۹ به تاریخ ۲۱ سپتامبر ۲۰۲۰ باشد) با این همه نشانه‌های دلگرم کننده‌ای از وین نمی‌آید و به نظر می‌رسد طی یک یا دو هفته آینده فضای پرچالشی در روابط ایران و غرب بوجود آید.»

در این شرایط، هنوز بازگشت به برجام دورنمای روشنی ندارد. هرچند ایران به دنبال رفع تحریم‌هاست، شرایط توافق بین دو طرف از ۲۰۱۸ و خروج یکجانبه ترامپ از توافق بسیار دشوارتر شده است. چند هفته یا چند ماه آینده احتمالا سرنوشت برجام در نهایت مشخص خواهد شد.