هدف آینده پژوهی اسلامی محقق ساختن زندگی مطلوب و سعادت اخروی است

به گزارش خبرنگار مهر، جلال ریزانه در یادداشتی پیرامون آینده‌پژوهی اسلامی نوشته است:

آینده‌پژوهی اسلامی، نسخه‌ای نو از آینده‌پژوهی است که می‌کوشد در چارچوب و اصول دین اسلام قرار گیرد و از جهان‌بینی و توصیه‌های اسلامی نهایت استفاده را می‌کند. آینده‌پژوهی اسلامی دانشی ارزش‌بنیان است و به همین سبب ارتباطی تنگاتنگ و ناگسستنی با جهان‌بینی، ایدئولوژی و فرهنگ اسلام دارد. آینده‌پژوهی اسلامی برخلاف آینده‌پژوهی سکولار نه تنها دین را کنار نمی‌گذارد، بلکه بر این باور است که نمی‌توان بدون سازگاری با اسلام و بهره‌گیری از آموزه‌های گسترده آن آینده‌پژوهی کرد.

آینده‌پژوهی اسلامی، هنوز در مراحل اولیه رشد است. در طی سال‌های ۱۹۸۰ تا ۱۹۹۰ میلادی، اکثر تالیفات در این رابطه، توسط ضیاالدین سردار و برخی از همکارانش نوشته شد.

دیدگاه‌های مطرح در خصوص آینده‌پژوهی اسلامی را می‌توان به دو دسته کلی تقسیم کرد.

بر پایه دیدگاه نخست، آینده‌پژوهی در جوامع اسلامی را می‌توان به صفت اسلامی موصوف کرد؛ چرا که تحت تأثیر نگرش و جهان‌بینی اسلامی است و توسط مسلمانان به سامان می‌رسد. بر اساس این دیدگاه دین مبین اسلام بخشی از چارچوب شناختی _ هنجاری آینده‌پژوهان مسلمان را تشکیل می‌دهد و آینده‌پژوهان حتی به صورت ناخواسته جهان‌بینی اسلامی را در نظر می‌گیرند و از آموزه‌های اسلامی بهره می‌جویند.

"آینده‌پژوهی اسلامی دانشی ارزش‌بنیان است و به همین سبب ارتباطی تنگاتنگ و ناگسستنی با جهان‌بینی، ایدئولوژی و فرهنگ اسلام دارد"درست است که اعتقادات دینی آینده‌پژوه بر آینده‌پژوهی تأثیرگذار است، اما این کمترین تأثیر دین است. آینده‌پژوهی یک دانش غربی و سکولار است. این دانش دین را به رسمیت نمی‌شناسد و حتی در اصول و مفروضات، ناسازگاری‌هایی با آن دارد؛ مثل نادیده انگاشتن اراده الهی. پس با این شرایط مسلمان بودن آینده‌پژوه نمی‌تواند دلیل بر اسلامی بودن آینده‌پژوهی باشد؛ چرا که آینده‌پژوه مسلمان خود را تسلیم چارچوب شناختی - هنجاری رایج حاکم بر آینده‌پژوهی کرده است.

دیدگاه دوم توسط ضیاالدین سردار مطرح شده است. به اعتقاد او علم اسلامی زیربنا و راه اصلی برای رسیدن به آینده‌پژوهی اسلامی به شمار می‌آید و باید علم آینده‌پژوهی را اسلامی کرد.

ضیاالدین سردار معتقد است که علم اسلامی و نظریه‌پردازی در چارچوب دین اسلام راه مناسبی برای شکل دادن به آینده‌پژوهی اسلامی است.

بر اساس این دیدگاه آینده‌پژوهی همچون یک علم چند رشته‌ای و فرارشته‌ای، باید ارتباط لازم را با علوم اسلامی برقرار کرده و در وجوهی که ضروری است، مطابق جهان‌بینی اسلامی باز تعریف شود

برای شناخت دقیق آینده‌پژوهی اسلامی باید قبل از هر چیز به دیدگاه دین اسلام نسبت به آینده توجه کنیم. در قرآن به مؤمنان توصیه شده که قبل از هر تصمیم و اقدامی درباره پیامدها و عواقب آن بیندیشند و با صاحبان خِرد مشورت کنند. در این آیات به انسان‌ها هشدار داده شده که اگر دوراندیشی و آینده‌نگری نداشته باشند، به مهلکه گرفتاری‌ها می‌افتند.

با نگاهی اجمالی می‌بینیم قرآن کریم مملو از توجه و هشدار نسبت به آینده است و توجه به آینده و تفکر درباره آینده در بسیاری از آیات قرآن مورد تأکید قرار گرفته است. دوراندیشی و آینده‌نگری به معنای توجه به عواقب و پیامدهای اعمال از واژه‌های مهمی است که در قرآن به دفعات به آن اشاره شده است. مثلاً قرآن کریم در سوره یس آیه ۴۵ در مورد آینده و توجه به آن فرموده است: قیلَ لَهُمُ

اتَّقُوا ما بَیْنَ

أَیْدِیکُمْ وَ ما خَلْفَکُمْ

لَعَلَّکُمْ

تُرْحَمُونَ.

مردم را گویند از گذشته و آینده خویش بترسید، شاید مورد رحمت خدا قرار گیرید.

در آیه ۱۳۷ از سوره آل عمران داریم: قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ

سُنَنٌ

فَسِیرُوا

فِی

الْأَرْضِ

فَانْظُروا

کَیْفَ

کانَ

عاقِبَهُ

الْمُکَذِّبِینَ.

به یقین پیش از شما سنت‌هایی بوده (و سپری شده) است.

"درست است که اعتقادات دینی آینده‌پژوه بر آینده‌پژوهی تأثیرگذار است، اما این کمترین تأثیر دین است"پس در روی زمین گردش کنید و بنگرید که سرانجام تکذیب‌کنندگان چگونه بوده است.

این آیه نیز مانند آیه قبل شامل چند نکته کاربردی است:

۱. با آگاهی از گذشته، می‌توان آینده را پیش‌بینی کرد: "فَسِیرُوا"، "فَانْظُروا".

۲. قوانین و سنت‌های ثابتی بر تاریخ حاکم است: "قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ

سُنَنٌ".

۳. این قوانین، سنت‌های ثابت الهی هستند که سرنوشتِ انسان‌ها و جوامع بر اساس آنها تعیین می‌شود و با تفاوت اقوام، زمان و مکان تفاوتی نمی‌کنند

تأکید بر آینده‌نگری در دین اسلام، یک نکته مهم و در واقع نخستین شاخص مهم را در آینده‌پژوهی اسلامی آشکار می‌کند. در این شاخص مهم میان آینده‌پژوهی سکولار و اسلامی توافق نظر وجود دارد.

نه‌تنها در آیات قرآن بلکه در روایات و احادیث اسلامی هم توجه به آینده و آینده‌نگری به دفعات مورد تاکید قرار گرفته است.

برخی روایات بیان‌کننده آینده روشن و یا تاریک برای بشر است. اینگونه روایات با این فرض که از صحت سند و دلالت معتبر و قابل توجه برخوردار باشد، در آینده‌پژوهی اسلامی کاربرد دارد. اینگونه روایات حیطه منابع و استنباط آینده را برای محققان گسترده نموده، با تبیین آینده، از مردم انتظار دارند که خود را برای رویارویی با شرایط مطلوب یا نامطلوب آینده مهیا سازند.

اینگونه روایات گویای این است که مؤمنان باید برای رویارویی با آینده طرح‌ریزی لازم و اقدام‌های مؤثر داشته باشند. ایجاد دغدغه نسبت به آینده و توجه به آن مورد تأکید اسلام است. بر اساس آموزه‌های اسلامی، انسان‌ها دارای ظرفیت‌های ارزشمندی هستند.

"این دانش دین را به رسمیت نمی‌شناسد و حتی در اصول و مفروضات، ناسازگاری‌هایی با آن دارد؛ مثل نادیده انگاشتن اراده الهی"انسان‌ها و جوامع بشری همیشه ظرفیت‌های بالقوه دارند که با ایجاد حساسیت نسبت به آینده، می‌توان این توان را به فعلیت رساند.

آینده‌پژوهی از این لحاظ، برای اندیشمندان اسلامی نیز مهم است که با استفاده از پیش‌بینی آینده، که در روایات معتبر آمده است، به طراحی و تبیین مسائل علمی و فرهنگی بپردازند تا بتوانند مؤمنان جامعه را در چنین شرایطی از گزند خطرات ایمن نگه دارند

آینده‌پژوهی اسلامی به این معنا دانشی است که با اتکا به مبانی اسلامی و بهره‌مندی از ابزارهای علمی و به‌کارگیری خلاقیت، توان خلق فناوری‌های جدید، ساز و کارهای فرهنگی و علمی شایسته جامعه اسلامی را دارد. به بیان دیگر، دانشی است که می‌تواند همه مؤلفه‌های جامعه مطلوب اسلامی آینده را تصویر کرده، در پیش رو قرار دهد.

هدف آینده‌پژوهی سکولار، حفظ و بهبود سطح آزادی و رفاه بشر است. از دیدگاه اسلام این هدف مشکلی ندارد، اما نمی‌تواند به عنوان هدف کلان آینده‌پژوهی اسلامی در نظر گرفته شود. چرا که بر اساس اسلام، آینده مطلوب رسیدن به رضای خدا و سعادت اخروی و دنیوی است. در این مسیر انسان مهم‌ترین نقش را در تأمین سعادت فردی و اجتماعی دارد.

بنابراین هدف اساسی آینده‌پژوهی اسلامی گسترش عدالت و معنویت برای رسیدن به سعادت و قرب الهی است. آینده‌پژوهی اسلامی می‌کوشد که انسان‌ها در کنار زندگی مطلوب دنیوی، به چشم‌انداز اصلی که سعادت اخروی است، نیز دست یابند.