نفس های آخر زریبار؛ دریاچه‌ای که روزگاری نگین کردستان بود / تصاویر

هرانا - ۱۶ بهمن ۱۴۰۰

خانه > slide, بهداشت و محیط زیست > نفس های آخر زریبار؛ دریاچه‌ای که روزگاری نگین کردستان بود / تصاویر

خبر اختصاصی
تاریخ : ۱۴۰۰/۱۱/۱۶
دسته : slide,بهداشت و محیط زیست
لینک کوتاه :
کد خبر : ۵۹۰

چاپ خبر

نفس های آخر زریبار؛ دریاچه‌ای که روزگاری نگین کردستان بود / تصاویر

خبرگزاری هرانا – دریاچه آب شیرین زریبار، از جاذبه‌های گردشگری شهرستان مریوان، در سال‌های اخیر بدلیل عدم نظارت‌ مسئولان متولی و تعارضات انسانی، در مرز نابودی قرار گرفته است. احداث سد در مقابل این دریاچه و به طبع آن خشک شدن چشمه‌های کف جوش، پیامدهای ناشی از ورود فاضلاب های انسانی و دامی به داخل دریاچه، تخریب جنگل ها و مراتع اطراف زریبار و تغییر کاربری آن به انواع پروژه‌های عمرانی، حفر صدها چاه عمیق و نیمه عمیق و همچنین ساخت و سازهای بی رویه در مجاورت زریبار، تنها بخشی از عوامل دخیل در بروز وضعیت بغرنج و رو به انحطاط این دریاچه است.

به گزارش خبرگزاری هرانا، ارگان خبری مجموعه فعالان حقوق بشر در ایران، دریاچه آب شیرین زریبار، از جاذبه‌های گردشگری شهرستان مریوان، در سال‌های اخیر بدلیل عدم نظارت‌ مسئولان متولی و تعارضات انسانی، در مرز نابودی قرار گرفته است.

احداث سد در مقابل این دریاچه و به طبع آن خشک شدن چشمه‌های کف جوش، پیامدهای ناشی از ورود فاضلاب های انسانی و دامی به داخل دریاچه در سال‌های گذشته، تخریب جنگل ها و مراتع اطراف زریبار و تغییر کاربری آن به انواع پروژه‌های عمرانی، حفر صدها چاه عمیق و نیمه عمیق و همچنین ساخت و سازهای بی رویه در مجاورت زریبار، تنها بخشی از عوامل دخیل در بروز وضعیت بغرنج و رو به انحطاط این دریاچه است.

پیشروی پوشش گیاهی سواحل زریبار به مرز کاسه آبی این دریاچه باعث کاهش شدید عمق آن شده است. در سال های گذشته در بعضی نقاط عمق دریاچه زریبار به ۲۰ تا ۲۵ متر می‌رسید، اما در حال حاضر عمیق ترین نقطه آن ۵ الی ۶ متر است، این مناطق هم در قسمت های از دریاچه هستند که در مسیر چشمه‌های کف جوش قرار گرفته اند.

از سوی دیگر، ۴۸۰ هکتار از اراضی مرطوب این دریاچه که پیشتر حجم هایی از آب در آن وجود داشت به پوشش گیاهی تبدیل شده است. این گیاهان به کف زمین چسپیده و خود را تثبیت کرده‌اند، به طوری که دام ها و حیوانات و حتی تراکتور و ابزار آلات کشاورزی بر سطح آن‌ها به راحتی حرکت می‌کنند. افزایش نیزارها و لویی زارهای اطراف زریبار و سنگینی شاکله‌ این گیاهان به اعماق دریاچه، باعث کاهش میزان آب در قیاس با پوشش گیاهی شده و این آب دیگر توان سیلان در کل سیستم آبی دریاچه را ندارد.

در این رابطه ناجی کانی سانانی، مدیر عامل انجمن سبز چیا به هرانا گفت: “یکی از ویژگی های منحصر به فرد زریبار وجود (پەڵاسە) یا به عبارتی پهنه‌های شناور است.

"پیشروی پوشش گیاهی سواحل زریبار به مرز کاسه آبی این دریاچه باعث کاهش شدید عمق آن شده است"این پهنه‌ها، پیشتر بر سطح آب دریاچه در حرکت بودند، اما هم اکنون در هم تنیدە و غالباً به بستر دریاچه چسپیده‌اند. این مهم یکی از خطرات اصلی است که زریبار را تهدید می‌کند و کمتر مورد توجه کارشناسان محیط زیستی قرار گرفته است. “

به گفته آقای کانی سانانی تعریفی برای (پەڵاسە) در زیست شناسی و اکولوژی وجود ندارد، اما این نوع از پوشش گیاهی در زریبار موجود است. وسعت برخی از این پهنه‌های شناور بر سطح آب زریبار به چند کیلومتر مربع می‌رسد و گاها ریشه‌های آن ۲ الی ۳ متر است. بر روی این پهنه‌ها پیشتر ده ها راس گاومیش قرار گرفته‌اند بدون آنکه گسستی در آن ایجاد شود.

هم اکنون (پەڵاسە) ها در حال تثبیت شدن بر کف دریاچه زریبار هستند.

بستن سد در مقابل زریبار

وضعیت کنونی دریاچه زریبار حاصل یک روند طبیعی نیست؛ این دریاچه در نتیجه سوء مدیریت و تعارضات انسانی به این مرحله خطرناک رسیده و این عوامل نقش کلیدی در تسریع این روند داشته‌اند. در سال ۱۳۷۴ سدی خاکی بر ضلع جنوبی دریاچه زریبار بسته شد. با راه اندازی این سد که خود بعنوان دایک از آن نام می‌برند (دایک در اصطلاح زمین‌شناسی به معنای توده ورقه‌ای سنگ آذرین درونی که لایه بندی سنگ هایی را که به درون آنها نفوذ کرده است، قطع می کند و یا هر سازند طبیعی عمودی در رگه‌های زمین‌شناسی در مقایسه با لایه‌های افقی) تخلیه طبیعی زریبار متوقف شد. در گذشته این دریاچه از سمت جنوب و رودخانه “پژاو” به طور طبیعی تخلیه آب داشت.

پیش از بستن سد مذکور آب زریبار از طریق بیش از ۵۰۰ چشمه کف جوش تامین می‌شد. با بستن سد زریبار ۲ متر و ۴۰ سانتی متر به ارتفاع سطح ایستایی آب طبیعی دریاچه افزوده شد؛ در نتیجه افزایش کاذب آب، چشمه‌های کف جوش را دچار افت فشار هیدرواستاتیک کرد.

"این گیاهان به کف زمین چسپیده و خود را تثبیت کرده‌اند، به طوری که دام ها و حیوانات و حتی تراکتور و ابزار آلات کشاورزی بر سطح آن‌ها به راحتی حرکت می‌کنند"همچنین ورد املاح و رسوبات ناشی از آبشویی مزارع و رودخانه‌ها بعلاوه فاضلاب های انسانی و دامی به داخل زریبار، موجب نابودی و از بین رفتن کامل چشمه های کف جوش شد. به علت خشک شدن این چشمه‌ها، که منبع اصلی تامین آب زریبار بودند، حجم آب این دریاچه از ۵۷ میلیون متر مکعب، به ۱۹ میلیون متر مکعب کاهش یافته است.

افزون بر این، اطراف زریبار با وسعتی نزدیک به هزار و پانصد هکتار نیزار و سایر پوشش های گیاهی پوشیده شده است. سالانه به طور تقریبی از هر هکتار این پوشش گیاهی ۳۰ تن و در مجموع ۴۵ هزار تن مواد گیاهی تولید می‌شود. این مواد گیاهی در داخل زریبار می‌مانند، تبدیل به رسوبات شده و در کف دریاچه ته‌نشین می‌شوند. بعلاوه پیامدهای ناشی از ورد فاضلاب‌های انسانی و دامی در سال های گذشته به داخل این دریاچه، موجب افزایش وسعت نیزارها و کاهش روز افزون حجم آب زریبار شده است.

پدیده تغذیه‌گرایی یا یوتریفیکاسیون (Eutrophication) در زریبار

ورود فاضلاب ها، املاح، کلوید ها و شیرابه ها به داخل زریبار، موجب غلظت آب این دریاچه و ایجاد پدیده تغذیه‌گرایی یا یوتریفیکاسیون (Eutrophication) شده است.

(یوتریفیکاسیون یعنی غنی‌سازی آب توسط موادمغذی که رشد فیتوپلانکتون‌ها و گیاهان را تقویت می‌کند و می‌تواند منجر به کاهش کیفیت آب‌ها و اکوسیستم‌ها شود). این پدیده باعث رشد غیر طبیعی زئوپلانکتون ها، فیتوپلانکتون ها، جلبک، خزه و سایر گیاهانی که در آب زریبار امکان رشد دارند شده است. در نتیجه آب زریبار کدر شده، اکسیژن محلول در آب کاهش یافته و نیزارها، لویی‌زارها و سایر پوشش گیاهی این دریاچه به طور انفجاری در حال رشد هستند. در حال حاضر، ارتفاع لویی‌زار‌ها به ۳.۵ متر و ارتفاع نیزار‌ها به ۴.۵ الی ۵ متر رسیده است.

کاهش اکسیژن محلول در آب به طور مستقیم بر روی زیست ماهی ها و سایر آبزیان موجود در آب دریاچه تاثیر می‌گذارد. در همین راستا به دلیل وخامت شرایط این دریاچه سال گذشته با آغاز فصل گرما، تعداد پر شماری از ماهیان زریبار تلف شدند.

"این پهنه‌ها، پیشتر بر سطح آب دریاچه در حرکت بودند، اما هم اکنون در هم تنیدە و غالباً به بستر دریاچه چسپیده‌اند"این اتفاق طی چهار سال گذشته به طور مرتب در شهریورماه رخ داده است. از سوی دیگر، با آلوده و گرم شدن آب دریاچه پدیده دیگری نیز به نام متانزایی رخ می‌دهد. متان یکی از گازهای مضر در مسائل گلخانه‌ای است که آن هم به سهم خود تاثیر مضری بر ماندگاری دریاچه و بر روی جو زمین دارد.

پیشتر ابراهیم همت‌بلند رئیس اداره حفاظت محیط زیست مریوان در گفتگو با یکی از خبرگزاری های داخلی، علت مرگ ماهیان دریاچه زریبار را افزایش فعالیت‌های پلانکتونی و جلبکی آب این دریاچه و همچنین کاهش اکسیژن محلول عنوان کرده و گفته بود: “تغذیه‌گرایی آب زریبار یکی از اصلی‌ترین تهدیدهای این دریاچه و علت اصلی مرگ ماهیان است”.

روند نابودی زریبار در نتیجه سوء مدیریت مسئولان متولی در حالی رخ می‌دهد، که در تاریخ ۲۰ دی‌ماه ۱۴۰۰، فریبا رضائی مدیرکل حفاظت محیط‌ زیست کردستان، در خصوص وضعیت زریبار در برنامه “گفتمان” سیمای مرکز این استان مدعی شد: “حیات زریبار در خطر نیست و اگر نزولات جوی کمک کند، حقابه این دریاچه تأمین می‌شود.”

وجود چاه‌های کشاورزی در اطراف زریبار

دشت زریبار، منطقه‌ای آبرفتی در اطراف دریاچه زریبار است که ۸۰ درصد آن در خاک ایران قرار دارد. در این منطقه بنابر آمار منابع رسمی بیش از ۷۰۰ چاه عمیق و نیمه عمیق، با مجوز و بدون مجوز حفر شده است، این در حالی است که منابع محلی تعداد این چا‌ه‌ها را بیشتر از هزار مورد تخمین می‌زنند. کشت محصولاتی که از لحاظ آبی پر مصرف هستند و همچنین فعالیت های بی بازده کشاورزی و باغداری نیز روز به روز در حوزه این دریاچه رو به افزایش است.

وجود این چاه‌ها در اطراف زریبار باعث جذب آب از سفره های زیر زمینی و کاهش بیشتر حجم آب این دریاچه شده و روند خشکیدن آن را تسریع کرده است.

افزون بر این، ساخت و سازهای بی رویه در اطراف زریبار، آبشویی مزارع، ورود کود و سموم به سیستم دریاچه، تخریب جنگل ها و مراتع و تغییر کاربری آن به انواع پروژه‌های عمرانی، کشت‌های زیر اشکوب جنگل و… از دیگر عوامل دخیل در بروز وضعیت بغرنج این دریاچه است.

زریبار بعنوان تالابی رسمی در کنوانسیون جهانی رامسر شناخته شده و تحت حفاظت سازمان محیط زیست قرار گرفته است، با این حال تاکنون ادارات مختلفی در امورات این دریاچه به طور مستقل و بدون هماهنگی با یکدیگر دخالت می‌کنند. شهرداری، اداره امور آب و فاضلاب، جهاد کشاورزی، شیلات و… هر کدام به نحوی در مسئله مدیریتی زریبار ایفای نقش می‌کنند. اداره محیط زیست به دلیل کمبود امکانات و عدم تخصیص بودجه و دخالت دیگر ارگان ها نسبت به سایر ادارات نقش چندانی در مدیریت این دریاچه ندارد.

آتش سوزی پوشش گیاهی و نیزارهای زریبار

آتش سوزی‌های پی در پی در نیزارها و پوشش گیاهی زریبار، سالانه باعث خسارات فراوان به این دریاچه و از بین رفتن بخشی از گونه‌های گیاهی و جانوری آن می‌شود. اکثر این آتش سوزی به صورت تعمدی و با اهداف گوناگون انجام می‌شود. گاهی اوقات این کار توسط صیادان و شکارچی های مجاز و غیر مجاز با هدف تسهیل در انجام صید و شکار و یا کشاورزان با هدف تخلیه مزارع و زمین های زراعی صورت می‌گیرد.

"این مهم یکی از خطرات اصلی است که زریبار را تهدید می‌کند و کمتر مورد توجه کارشناسان محیط زیستی قرار گرفته است"همچنین کشمکش و اختلافات بین ادرات با هدف ایجاد تنش با یکدیگر نیز در بروز این حریق ها نقش دارد. طی سال جاری، حدود ۷۵۰ هکتار از نیزارها و پوشش گیاهی اطراف زریبار طعمه حریق شده است. تنها در یک فقره از این آتش سوزی ها، ۴۱۰ هکتار از این نیزارها از بین رفته است.

به دلیل ترکیب و کیفیت پوشش گیاهی، وسعت و حجم نیزارها و همچنین شرایط ویژه‌ زریبار، خاموش کردن این حریق ها توسط انجمن های محیط زیستی مردم نهاد و کاراکترهای اداری و مردمی کاری دشوار و غالباً غیر ممکن است. آتش سوزی نیزارهای زریبار تنها از طریق هواپیمای آب پاش و امکانات پیشرفته دیگر امکان پذیر است و این مهم، حتی در توان اداره محیط زیست شهرستان مریوان هم نیست، زیرا این اداره نیز از امکانات کافی در این زمینه برخوردار نیست.

خطر نابودی گونه‌های پرندگان زریبار

گونه‌های جانوری و پرندگان دریاچه زریبار نیز در اثر مشکلات ذکر شده همواره در خطر نابودی قرار گرفته‌اند. بیش از ۱۶۰ گونه پرنده در تالاب زریبار وجود دارد که وقوع حریق حیات بخشی از آنها را تهدید می‌کند.

نابودی قسمت فراوانی از نیزارها و لویی زارها، از علل اصلی کاهش شدید گونه “چرخ ریسک” به شمار می‌رود. خوراک اصلی این پرنده از گیاه علفی لویی تامین می‌شود که در نتیجه آتش‌سوزی ها از بین رفته است.

همچنین اخیرا بر اثر پایش انجمن های محیط زیستی فعال در منطقه، برخی از گونه‌های پرندگان زریبار از جملە حواصیل شب، کشیم کوچک، باکلان، ماهیخورک ابلق به طور غیر عادی تلف شده‌اند. فعالان محیط زیست هشدار داده‌اند عدم رسیدگی ادارات متولی به این موضوع و احتمال مصرف لاشه این پرندگان توسط حیوانات دیگر، موجب خسارت جبران ناپذیری به اکوسیستم زریبار می‌شود.

یکی از شهروندانی که اطراف دریاچه زریبار سکونت دارد با انتقاد از وضعیت آلودگی زباله ها و عدم رسیدگی مسئولان دولتی به موضوع به هرانا گفت: هر ساله همزمان با شروع فصل مهاجرت پرندگان، مردم، فعالان و دوستداران محیط زیست، اقدام به پاکسازی و جمع آوری ضایعات و زباله های اطراف دریاچه زریبار می‌کنند تا از بروز مشکلات ناشی از آلودگی این زباله‌ها برای پرندگان جلوگیری کنند.