هشتمین پیش‌نشست تخصصی همایش علمی هیأت و آیین‌های مذهبی برگزار شد

هشتمین پیش‌نشست تخصصی همایش علمی هیأت و آیین‌های مذهبی، با عنوان کرسی علمی – ترویجی «سیر تحول محتوای معرفتی هیأت در نسبت تاریخی آن با نهاد علم» با حضور حجت‌الاسلام قاسم ابراهیمی‌پور عضو هیأت علمی موسسه امام خمینی(ره) و حجت‌الاسلام سعید مقدم پژوهشگر و استاد دانشگاه، در موسسه امام خمینی(ره) برگزار شد.

به گزارش ایسنا، حجت‌الاسلام قاسم ابراهیمی‌پور -عضو هیأت علمی موسسه امام خمینی(ره) - در ابتدای این نشست، به بررسی مفهوم هیئت به لحاظ جامعه شناسی تاریخی پرداخت و گفت: هیئت یک مفهوم جدید است که شاید عمر آن کمتر از یک قرن باشد. به نظرم بهترین رویکرد برای مطالعه این موضوع، رویکرد جامعه شناسی تاریخی است. در جامعه شناسی تاریخی باید بتوانیم سابقه پدیده‌های جدید یا مدرن را بررسی کنیم.  برای بررسی این سابقه نیز باید مدل‌های پدیده جدید را که به نوعی جزو تبار این پدیده قرار می‌گیرند،  شناسایی کنیم.

"در جامعه شناسی تاریخی باید بتوانیم سابقه پدیده‌های جدید یا مدرن را بررسی کنیم"بنابراین وقتی می‌گوییم سیر تحول محتوای هیئت، هیئت به یک معنای عامی که سابقه بیش از یک قرن دارد مدنظر است وگرنه خود مفهوم‌ هیئت و این سبک و سیاق جدید که هیئات مذهبی دارند، لزوما عمری طولانی ندارد.

وی مهم‌ترین ارکان هیئت را برشمرد و گفت: هیئت یک ارکانی دارد که مهم‌ترین رکن آن که به بحث ما هم ربط دارد، مخاطبان است. یعنی آن جمعیت و آن مردمی که مخاطب هیئت هستند. رکن دیگر هیئت شخصی است که در دوره‌های زمانی با اسامی مختلفی از آن یاد شده ولی با یک عنوان عام می‌شود از آن با واژه واعظ یاد کرد. یعنی شخص روحانی یا موعظه‌گری که از طریق سخنرانی به تبیین یک پدیده‌ای دست بزند. البته ما واژگان خردتری هم در این زمینه ‌مانند مسئله‌گو داریم.

رکن دیگر مرثیه‌سرا یا مداح است که موضوعی قدیمی و سابقه‌دار است و عناوین آن در دوره‌های زمانی مختلف بوده است. یک رکن دیگر مناسبت‌های مذهبی است. یعنی هیئت به منظور جشن یا عزاداری یا برگزاری یک آیین یا مناسک رخ می‌دهد. همه این ارکان از حیث محتوایی می‌تواند مورد بررسی قرار بگیرد.

حجت‌الاسلام ابراهیمی‌پور به تبیین غایت و کارکرد هیئت پرداخت و خاطرنشان کرد: هیئت گونه‌های مختلفی دارد که در طول تاریخ تحولات ماهوی جدی داشته است،  اما اجمالا شاید بتوانیم ترویج فرهنگ دینی یا تحقق اجتماعی دین یا ترویج باورها و ارزش‌ها و مسائلی از این قبیل را به طورکلی در طول تاریخ، هدف و غایت هیئت بدانیم.  البته هیئت کارکردهای متنوع دیگری مانند تحقق امور خیر،  تامین حوائج مردم،  همبستگی و ایجاد انسجام اجتماعی و رفع اختلافات داشته است،  اما به طور کلی اگر بخواهیم یک غایت و هدف نهایی برای آن درنظر بگیریم که اجمالا در همه دوره‌های اجتماعی قابل انطباق باشد، ترویج فرهنگ دینی مناسب‌ترین عنوان است.

وی اظهار کرد: امروزه ما اصطلاح خاص هیئت را داریم که تعریف مشخصی دارد.

" برای بررسی این سابقه نیز باید مدل‌های پدیده جدید را که به نوعی جزو تبار این پدیده قرار می‌گیرند،  شناسایی کنیم"اینگونه است که برخی هیئت‌ها ثبت رسمی می‌شوند و از امکاناتی برخوردار هستند و برخی ثبت نشده و مردمی اداره می‌شوند. آمار هیئت‌ها به طور دقیق مشخص و روشن نیست و از ۴۰ هزار تا ۱۰۰ هزار هیئت در کل کشور آمار ارائه شده است که از این آمار ۵ هزار دارای تشکیلات رسمی هستند و سازمان تعریف شده دارند. بنابراین هیئت یک انجمن و نهاد مردمی بسیار گسترده، پرسابقه و بسیار پرنفوذ و موثر است که نظیر آن در کشورها و ادیان دیگر وجود ندارد، حتی در جهان اسلام نیز مخصوص جهان تشیع است.

هیات به طور رسمی از زمان آل‌بویه کار خود را آغاز کرد

عضو هیئت علمی موسسه امام خمینی(ره) به نقاط عطف تاریخی هیئت‌ها اشاره کرد و گفت: اگر بخواهیم به سابقه تاریخی هیئت برگردیم تا مواردی را به لحاظ جامعه شناسی تاریخی بررسی کنیم و بگوییم تبار این‌ها پیوسته یا گسسته است و چه چیز باعث خلق این نوع هیئت شد، اجمالا مجالس وعظ و خطابه، تعزیه خوانی و مرثیه سرایی بعد از واقعه عاشورا قابل رؤیت است، اما به طور رسمی و عمومی‌تر معمولا به حیث تاریخی به زمان آل بویه برمی‌گردانند. پس از آل بویه در دوره صفویه یک بستر مناسب را فراهم می‌بینیم و دوره بعدی دوران بعد از انقلاب است.

حجت‌الاسلام ابراهیمی‌پور افزود: هیئت‌ انواع مختلفی دارد. گاهی از نوع مجالس خانگی و خصوصی‌اند و گاهی سر درس و بحث هستند.

برخی هیئت‌ها دائمی و برخی مناسبتی اند. برخی زنانه و برخی مردانه بوده و هیئت های شناختی - مناسکی هستند. عده‌ای نیز هیئت‌نما هستند، یعنی از هیئت پوشش گرفتند ولی غایت متفاوت دارند. محتوای هیئت می‌تواند وعظ، خطابه و مباحث تزکیه‌ای و اخلاقی باشد. انواع دیگر از محتوای هیئت نظیر مناجات و دعا، زیارت‌نامه خوانی، مرثیه خوانی و نمادسازی مانند زنجیر زنی ونخل گردانی را هم داریم.

"رکن دیگر هیئت شخصی است که در دوره‌های زمانی با اسامی مختلفی از آن یاد شده ولی با یک عنوان عام می‌شود از آن با واژه واعظ یاد کرد"برخی از این محتواها دچار تغییر و تحولاتی بوده‌اند. برخی مراسمات مانند شیرخوارگان و غذاهای نذری نیز جزو محتواهای هیئت محسوب می‌شود.

وی در بخش دیگر جلسه نکاتی را درباره نهاد علم بیان کرد و گفت: عام‌ترین واژه‌ای را که در قدیم برای نهاد علم می‌توان یافت، مدرسه است. منتهی ویژگی آن این است که مدارس علمیه به لحاظ ماهوی یک مرکز جامعی بودند که علوم طبیعی و دینی و فلسفی را بحث می‌کردند. یعنی این حوزه علمیه در زمان قدیم حکم دانشگاه را داشته است. اجمالا هرگونه مدرسه و مرکز آموزشی از جمله مدارس علمیه، حوزه های علمیه یا جامعه الازهر یا دانشگاه و مراکز مستقل علمی و فرهنگی را می‌توان جز نهاد علم دانست.

عضو هیئت علمی موسسه امام خمینی(ره) ادامه داد: اتفاق مهمی که در تاریخ نهاد علم افتاد این بود که این نهاد تا حدود دو قرن پیش، یک حرکت عملی و نظری را در خود داشت، اما برای حضور در جامعه و فرهنگ، مجبور بودند این علوم را تبدیل به علوم ترویجی کنند، یعنی همان مباحث نظری و استدلالی را در قالب سیاست‌نامه‌ها و نصیحت‌نامه‌ها یا اشعار ادبی بیان کرده و در جامعه تزریق کنند.

محتوای هیئت با آن موضوع عامی که عرض کردم یک ربط وسیعی به نهاد علم داشت و از این سو تامین می‌شد. یعنی سخنران روضه (کتاب ملاحسین واعظ کاشفی) یا کتاب حدیث می‌خواند. یا اینکه به طورکلی داستان نویسی یا شعرگفتن یا داستان‌های کوتاه تحت عنوان مقامات، محتوای هیئت را تامین می‌کردند.  بنابراین یک بخش محتوای اصلی هیئت که ترویج فرهنگ دینی بود از طریق این متون که توسط نهاد علم تولید می‌شد، تامین می‌شد.

نسبت هیأت با نهاد علم در عصر کنونی چیست؟

حجت‌الاسلام ابراهیمی‌پور بر ایجاد تحول در هیئت‌ها در نسبت با نهاد علم در دوران کنونی تاکید کرد و گفت: تحول عظیمی که امروزه مشاهده می‌کنیم‌ این است که روضه خوانی مفصل شده و مناسک دیگری مانند سینه زنی و زنجیر زنی هم وسعت زمانی پیدا کرده است. در بعضی موارد، بخش اول هیئت یعنی سخنرانی حذف شده است.

"رکن دیگر مرثیه‌سرا یا مداح است که موضوعی قدیمی و سابقه‌دار است و عناوین آن در دوره‌های زمانی مختلف بوده است"در نتیجه امروزه یک تحولی بین خطابه و وعظ و مرثیه سرایی رخ داده است. در زمان قدیم آن ترویج فرهنگ دینی با نهاد علم بیشتر با وعظ و خطابه انجام می‌شد، اما اکنون مرثیه سرایی بُعد شناختی پیدا کرده و یک تغییر کارکرد بین آن رکن اول یعنی وعظ و خطابه و رکن دوم یعنی مرثیه سرایی رخ داده است. البته چون بعد شناختی که در هیئت تولید و به مخاطب منتقل می‌شود منجر به عمل نمی‌گردد، نیازمند انگیزه بوده و بخش مرثیه سرایی تامین کننده این نیاز است.

وی افزود: پس نهاد علم یک ربط وسیعی به هیئت به معنای عام داشت و محتوا را تولید می‌کرد، اما اتفاق مهم این است که بین نهاد علم و فرهنگ یک گسستی ایجاد شده که به طور خاص در هیئت هم موثر بوده است. البته هنوز هیئت با نهاد علم از طریق اعزام مبلغ در ارتباط است. می‌خواهم بگویم فرهنگ از نهاد علم گسسته شد، اما هیئت به اندازه فرهنگ از نهاد علم گسسته نشده و هنوز ارتباط‌هایی وجود دارد ولی نظام آموزشی رسمی حوزه علمیه هیچ توجه ویژه‌ای به محتوای هیئت ندارد.

حوزه علمیه تا حد زیادی از محتوای هیئت گسسته شده به خصوص در جایی که سخنرانی کمرنگ شده و  هیئت محتوای خود را از ادبیات می‌گیرد که بعضا انحرافاتی هم پیدا کرده است.

مهم‌ترین تحول گسست بین نهاد علم و هیئت است

ابراهیمی پور ادامه داد: البته شعر آیینی نیز به عنوان یکی از متون ادبی متعالی وجود دارد، منتهی شاعر شعر آیینی دانش آموخته حوزه علمیه نیست،  این بد نیست و شاید پدیده مبارکی باشد،  اما آن کجا که محتوای غنی با سابقه هزارساله فلسفی، عرفانی و کلامی در قالب شعر بیان بشود، و این کجا که یک شاعر ادبی توانمند اما بدون بنیان‌های علمی قوی شعر بگوید. پس مهم‌ترین تحول اجمالا گسست بین نهاد علم و هیئت است.  سه گسستی که می‌توان اشاره کرد، عبارتند از: ۱.‌بین دو نهاد حوزه و دانشگاه از لحاظ ترویجی ۲. بین حوزه علمیه و هیئت ۳. دانشگاه و محتوای هیئت.

"اینگونه است که برخی هیئت‌ها ثبت رسمی می‌شوند و از امکاناتی برخوردار هستند و برخی ثبت نشده و مردمی اداره می‌شوند"بنابراین هیئات مذهبی ما تنوع پیدا کردند و خروجی این‌ها می‌تواند منجر به تکثر فرهنگی بشود.

در بخش دیگری از این نشست حجت‌الاسلام مقدم -پژوهشگر و استاد دانشگاه- که در جایگاه ناقد در این نشست علمی حضور داشت، با تاکید بر ذوابعاد بودن بحث هیئت، گفت: از حیث‌ها و جهت‌های مختلفی می‌توان به بحث هیئت ورود کرد و تطورات هیئت را از ابعاد مختلف مورد بررسی قرار داد. حالا آنچه که قرار است در اینجا پرداخته شود، بحث محتوای معرفتی هیئت و نسبت آن با نهاد علم است. بنده برخی نکات خودم را در قالب سوالات بیان می‌کنم که بخشی از این سوالات به نحوی در صحبت های آقای ابراهیمی پور پاسخ داده شد و بخشی از این سوالات  نیز جا دارد که با تامل بیشتری پرداخته شود.

وی سوالات خود را اینگونه برشمرد:

۱. منظور از محتوای معرفتی هیئت چیست؟ که آقای ابراهیمی‌پور متناسب با نهاد علم تا حدودی پاسخ دادند.

۲. منطق تولید محتوای معرفتی هیئت چیست؟ و این محتوا بر اساس چه منطق و محتوایی تولید می‌شود و پیوند آن با نهاد علم چیست؟ که باز این دو سوال تاحدودی پوشش داده شد.

۳.

بحث بعد عنوان سیر تحول هست که چه تغییراتی انجام شده است؟

این سه سوال اول به نظر من تا حدودی پاسخ داده شد. سوالاتی که تاحدودی مغفول ماند:

۴.ما معتقد هستیم در روش شناسی، وقتی محتوای معرفتی تولید می‌شود این‌ها از چه زمینه‌های اجتماعی و سیاسی و اقتصادی برخوردار هستند و چگونه می‌توانند بر محتواهای معرفتی اثرگذار باشند؟   یا ارتباطی که هیئت‌ها با مباحث مدرنیته و جهانی شدن دارند؟ مثلا در پوشاک هیئت و عزاداران،   مدرنیته چه تاثیری دارد؟

۵. این هیئات چه نسبتی با گفتمان‌های رایج در یک جامعه دارند یا چه نسبتی با نزاع های گفتمانی دارند؟ که یا در نهاد علم یا در جامعه این گفتمان ها  و نزاع ها وجود داشته باشد. و چه تاثیری از این گفتمان‌ها می‌گیرد؟

۶. حالا به طور متقابل هیئات  چه تاثیری می‌توانند بر گفتمان‌های سیاسی یا اندیشه یا ...

"آمار هیئت‌ها به طور دقیق مشخص و روشن نیست و از ۴۰ هزار تا ۱۰۰ هزار هیئت در کل کشور آمار ارائه شده است که از این آمار ۵ هزار دارای تشکیلات رسمی هستند و سازمان تعریف شده دارند"داشته باشند؟ و با چه منطقی هیئت می‌تواند گفتمان ساز باشد؟

۷. هیئات بر اساس محتوای معرفتی چه طبقه‌بندی‌ای می‌توانند داشته باشند؟

۸. هیئات چه دلالت‌های اجتماعی می‌توانند داشته باشند و به عبارت دیگر پیامدهای اجتماعی این هیئات مبتنی بر محتواهای معرفتی آن‌ها چیست؟

۹. هیئات مذهبی مبتنی بر محتواهای خود چه نسبتی با سطوح و لایه‌های مختلف فرهنگ برقرار می‌کنند؟

۱۰. سازوکار هیئت در تبدیل معرفت بر کنش چگونه است؟

۱۱.

هیئات بر اساس جنس و جنسیت چه طبقه‌بندی‌هایی می‌تواند داشته باشد؟ (از زاویه محتوای معرفتی هیئت)

۱۲. سازوکار یا تاثیر هیئت ها در دین‌داری مشارکت‌کنندگان چیست؟

وی افزود: نکته دیگر آن سازوکاری است که ما وقتی می‌خواهیم مطالعه کنیم، چگونه‌ می‌خواهیم به این محتوای معرفتی هیئت دست پیدا کنیم؟ یک مدل می‌تواند اینگونه باشد که به صورت نظری پیش ببریم که بر اساس همان سیر تحولات علوم و ارتباطی که میان علوم و نهاد علم بوده که شما بیشتر از این مسیر ورود کردید، اما به نظر من بخشی که می‌تواند تکمیل کند این است که ما بر اساس کارکردهایی که هیئت دارد ورود کنیم. مثلا بر اساس تشکیلات هیئت یا بر اساس سخنرانان و محصولات تولیدی هیئت بررسی کنیم. این به نظر من روشی است که می تواند مکمل کار باشد.

انتهای پیام