حکمرانی بحرانی در دشت‌های آبی خراسان رضوی / چرا طرح احیا و تعادل بخشی منابع آبی اجرا نمی‌شود؟

گروه استان‌های خبرگزاری دانشجو، اعظم ذوالفقاری منظری؛ * تصویر ورود قطار به زیرزمین، یکی از تصاویر آخرالزمانی است که عموما در فیلم‌های هالیوودی به راحتی صحنه سازی می‌شود. اما چنین تصویری ممکن است به زودی در مسیر ریلی مشهد به تهران، نزدیکی‌های نیشابور، واقعا اتفاق بیفتد. فرونشست دشت‌های خراسان رضوی به قدری بحرانی شده که ممکن است در آینده نزدیک چنین صحنه‌های آخرالزمانی را هم مشاهده کنیم.

شاید هیچ یک از مدیران آبی کشور در هیچ زمانی تصور نمی‌کردند که اگر در مدیریت منابع آبی، اشتباه کنند، مسئول مرگ مسافران قطار باشند. مسلم است که مدیران آبی کشور و استان در وجود ۱۸ دشت ممنوعه بحرانی در خراسان رضوی از مجموع ۳۷ دشت آبی، مسئولیت مستقیم دارند. البته نمی‌توان از مسئولیت گروه‌های کشاورزان و صنعتگرانی که آب را غیرمجاز برداشت کردند یا در زمان هشدار، باز هم بر برداشت بی رویه آب اصرار داشتند، چشم پوشید.

۱۴  دشت ممنوعه بحرانی در خراسان رضوی

خراسان رضوی ۳۷ دشت آبی دارد که ۳۴ دشت از لحاظ برداشت آب، دشت‌های ممنوعه هستند.

"گروه استان‌های خبرگزاری دانشجو، اعظم ذوالفقاری منظری؛ * تصویر ورود قطار به زیرزمین، یکی از تصاویر آخرالزمانی است که عموما در فیلم‌های هالیوودی به راحتی صحنه سازی می‌شود"از این تعداد ۱۴ دشت به عنوان ممنوعه بحرانی شناخته می‌شوند. یعنی کشاورزی در این استان فقط در پهنه سه دشت امکان پذیر است. در دشت‌های دیگر اگر برداشت آب ادامه پیدا کند، انتظاری جز نابودی حیات در این مناطق نمی‌توان داشت.

ناصر خلقی، محقق حوزه آب، به خبرنگار ما می‌گوید که آنچه امروز بر سر آب در ایران آمده و نوع حکمرانی ما مربوط به سال‌هایی است که پای موتور تلمبه‌ها و حفر چاه‌ها به کشورمان باز شد؛ شاید ۶۰ سال پیش.

حفر چاه و برداشت آب آسان‌تر شد و به عنوان یکی از ابزار‌های توسعه صنعتی و کشاورزوی و ازدیاد جمعیت کشور شد. توسعه‌ای که برنامه‌ای شلخته داشت و معلوم نبود می‌خواهد کشور را به کجا ببرد؟

خلقی می‌گوید: یکی از چند معضلی که حفر بی رویه چاه‌ها بر منابع آبی زیرزمینی ایجاد کرد، فرونشست زمین است. نشست‌ها معلول چند عامل است که مهم‌ترین آن‌ها برداشت آب بیشتر از ظرفیت تجدیدپذیری از یک دشت آبی است.

فرونشست زمین؛ بحرانی غیرقابل جبران

او این معضل را غیرقابل جبران و برگشت ناپذیر می‌داند و می‌گوید: در فرونشست زمین شرایط زمین شناسی و رسوب شناسی اثرگذار است.

ابتدا یک نشست با شدت زیاد ایجاد می‌شود، پس از مدتی از سرعت نشست زمین کاهش می‌یابد، اما ادامه دارد، همین باعث می‌شود که بعد از مدتی گودال‌هایی ایجاد شوند. مانند آنچه در اطراف ریل راه آهن مشهد نیشابور مشاهده می‌کنیم.

این محقق حوزه آب تأکید می‌کند که این تازه شروع داستان فرونشست است و می‌گوید: فرونشست‌های دشت مشهد از شمال غرب این دشت، یعنی از محدوده چناران شروع می‌شود تا حدود ۵۰ کیلومتر پس از مشهد ادامه پیدا می‌کند. این فرونشست‌ها در اطراف چناران بیشتر است، چون در این مناطق چاه‌های بیشتری حفر شده است.

به گفته او دشت آبی مشهد ظرفیت حدود ۱۵۰۰ حلقه چاه را دارد درحالیکه اکنون بدون احتساب چاه‌های غیرمجاز، ۶۰۰۰ چاه مجاز مشغول مکیدن آب زمین هستند. بیشترین میزان فرونشست در دشت مشهد دطراف روستای حسن خردو است. میزان این نشست‌ها با سیستم‌های ماهواره‌ای و GPS قابل ردیابی است.

"اما چنین تصویری ممکن است به زودی در مسیر ریلی مشهد به تهران، نزدیکی‌های نیشابور، واقعا اتفاق بیفتد"حتی در بلوار اندیشه، محله‌ای پرجمعیت در شمال غرب مشهد، در برخی ساختمان‌ها فرونشست زمین در اثر بی آبی مشاهده شده است.

طرح احیای منابع آبی؛ گرفتار بی‌توجهی مسئولان

خلقی می‌گوید که بازگشت آب به دشت‌های ممنوعه حداقل ۴۰ سال زمان نیاز دارد. در این مدت هیچ برداشت آبی از این دشت‌ها نباید صورت گیرد.

او درباره طرح تعادل بخشی یا احیای منابع آب‌های زیرزمینی و دشت‌ها نیز اطلاعاتی ارائه می‌دهد. به گفته او این طرح از حدود ۸۴ یا ۸۵ مطرح شده، اما حدود ۱۰ سال است که به مرحله اجرا رسیده است. اما بودجه و اعتبارات کافی به آن اختصاص داده نشده است.

این طرح در سال ۹۳ به تصویب شورای عالی آب کشور رسیده و پروژه‌های احیای آب را به سه دسته تقسیم کرده است. پروژه‌هایی که منجر به تولید و تدقیق داده‌ها و اطلاعات می‌شود، پروژه‌هایی که برداشت آب را کنترل و نظارت می‌کند و پروژه‌هایی که منجر به ذخیره سازی آب در آبخوان‌ها می‌شود.

در دسته سوم مواردی مانند خرید و انسداد چاه‌های کشاورزی، جایگزینی پساب با چاه‌های کشاورزی در دشت‌های ممنوعه، تهیه و نصب کنتور‌های حجمی و هوشمند روی چاه ها، اجرای پروژه‌های تغذیه مصنوعی و پخش سیلاب و مطالعه و اجرای طرح‌های آبخیزداری با همکاری وزارت جهاد کشاورزی لحاظ شده است. اما نکته این است که به گفته رحمانی، مدیر این طرح، در سه ماهه ابتدای امسال تنها ۵ درصد اهداف این طرح محقق شده است!

بیشتر بخوانید:

• فرونشست زمین در خط راه آهن تهران - مشهد/ ۳۰ سال از منابع آب زیرزمینی دشت مشهد غیرمجاز برداشت شده است
• ارائه آمار مصرف آب از سوی وزارت نیرو کار سختی نیست / شفافیت مدیریت آب برای مسئولان دردسرساز است
• برنامه‌ریزی برای مقابله با بهره‌برداران غیرمجاز آب چاه و بالادست زاینده‌رود
• لایحه جامع آب در پستوی وزارت نیرو / چه کسانی از شفاف نبودن مصرف منابع آبی سود می‌برند؟
• کربلای آب در اصفهان / چرا مدیران آبی بر اشتباه خود اصرار دارند؟
• زاینده رود خشک نیست؛ آب به اصفهان نمی‌رسد / پمپ‌ها، آب را در بالادست می‌بلعند

خلقی توضیح می‌دهد: به اندازه کافی به مساله احیا و تعادل بخشی از سوی مسئولان اهمیت داده نمی‌شود. در بودجه سال ۱۴۰۱ برای طرح‌های انتقال آب بین حوضه‌ای و سدسازی‌ها بیش از ۸۰ هزار میلیارد تومان بودجه درنظر گرفته شده، درحالیکه برای طرح‌های احیا و تعادل بخشی آب بودجه زیادی کنار نگذاشته اند.

طرح احیا و تعادل بخشی منابع آبی یک طرح بلندمدت است که اجرای به برنامه ریزی دقیق احتیاج دارد، این برنامه ریزی انجام شده، اما نگاه مسئولان اجرای گام به گام این مراحل نیست.

ضرورت تغییر الگوی کشت در خراسان رضوی

خلقی به تغییر الگوی کشت نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: یکی از اقدامات بلندمدت این است که در کنار تغییر منظم الگوی کشت، به کشاورزان برای خرید محصولاتشان تضمین داده شود. برای احیای آبخوان ها، نیاز به محدود شدن کشاورزی داریم، و در این صورت کشاورز باید بداند که بازگشت سرمایه و هزینه هایش از سوی نهاد‌های دولتی تضمین می‌شود.

او به ۱۶ ماه خشکسالی مداوم در سال‌های آبی گذشته و فعلی اشاره می‌کند و می‌گوید: تغذیه مصنوعی و آبخیزداری، مسدود کردن تعدادی از حلقه چاه‌های کشاورزی پرآب و ... به عنوان راهکار‌های میان مدت شناخته می‌شود.

"مسلم است که مدیران آبی کشور و استان در وجود ۱۸ دشت ممنوعه بحرانی در خراسان رضوی از مجموع ۳۷ دشت آبی، مسئولیت مستقیم دارند"اما نباید در این طرح‌ها به ساختار طبیعت صدمه وارد کنیم.

با این حال، شیوه مسدود کردن چاه‌ها در سال‌های اخیر که با کمک نیرو‌های انتظامی صورت گرفته، نشان داده که نمی‌تواند راهکار مناسبی برای مقابله با برداشت‌های غیرمجاز از منابع آبی باشد. اگر مردم در تصمیم گیری‌ها سهیم باشند، تصمیمات اتخاذ شده علمی باشد و برخورد قهری با مردم صورت نگیرد، بهتر می‌توان به احیای منابع آبی دست یافت و همه این موارد نیازمند شفافیت در حکمرانی آب است.