در ستایش زبان و زبان‌شناسی/قدردانی از زحمات یدالله ثمره

به گزارش خبرگزاری مهر، به مناسبت بزرگداشت مرحوم یدالله ثمره در انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، حسن بلخاری قهی، رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در یادداشتی با عنوان در ستایش زبان و زبان‌شناسی به خدمات علمی استاد ثمره پرداخته است:

الف) در تعریف «زبان‌شناس» گفته‌اند اندیشمند و کاوشگری است که به بررسی‌های زبان‌شناختی می‌پردازد و در تعریف «زبان‌شناسی» آن را علمی دانسته‌اند که به مطالعه و بررسی روشمند زبان می‌پردازد. زبان‌شناسی با تبیین دقیق مفهوم و کارکرد زبان به تحقیق در باب ساخت‌هایی می‌پردازد که بنیان زبان را برساخته‌اند. همچنین بحث در باب چگونگی ارتباط انسان‌ها با هم، تفاوت زبان انسان با زبان دیگر جانداران، کیفیت تکامل زبان بشر، قرابت‌ها و تفاوت‌های زبان‌های مختلف، ویژگی‌های مشترک زبان‌ها، علل دگرگونی زبان‌ها و … از وظایف بنیادین علم زبان‌شناسی است.

ب) ارسطو به تدوین مطالب و اقوالی پرداخت که از استادش افلاطون و او از استادش سقراط در باب علم منطق شنیده و فراگرفته بود. ارغنون نخستین کتاب مدون منطق در حیات بشر و نامی است که شاگردان ارسطو بر شش رساله از تألیفات او در علم منطق نهادند. (شامل مقولات یا قاطیغوریاس، تعبیرات یا باری ارمینیاس، قیاس یا آنالوطیقای اول، برهان یا آنالوطیقای دوم، جدل یا طوبیقا و نهایت مغالطه یا سوفسطیقا) البته در ایران و هند باستان قطعاً تحقیقاتی در باب منطق موجود بود (همچون اثر سترگ پانینی از زبان‌شناسان هند باستان در قرن چهارم پیش از میلاد که دستورزبان کاملی برای زبان سانسکریت تدوین نمود.

"زبان‌شناسی با تبیین دقیق مفهوم و کارکرد زبان به تحقیق در باب ساخت‌هایی می‌پردازد که بنیان زبان را برساخته‌اند"دستوری که برای دوره‌ای دوهزار ساله الگوی اصلی دستورهایی بود که برای زبان سانسکریت نگاشته شدند). اما این ارغنون ارسطو است که به صورت مدون و ماندگار، اینک در دستان ماست. وی در مبحث تعاریف، انسان را با تعریف مشهور «الانسان حیوان ناطق» تعریف نمود یعنی با استفاده از جنس قریب (حیوان) و فصل قریب (ناطق) تعریفی به حد تام از انسان ارائه نمود. اما او با کاربرد کلمۀ نطق چه چیزی را در ذهن داشت؟ نطق به معنای فکر یا نطق به معنای زبان؟ واقعیت این است که هر دو!

ارسطو چون از نطق به عنوان فصل آدمی نسبت به تمامی جانداران سخن می‌گوید، اول و بالذات به تفکر و اندیشه انسان اشاره دارد. انسان حیوانی ناطق است؛ یعنی موجود زنده‌ای است که می‌اندیشد و تفکر می‌کند.

اما چرا این معنا را با کاربرد واژه‌ای اظهار می‌دارد که در معنا افادۀ زبان می‌کند نه اندیشه؟ زیرا از دیدگاه او تفاوتی میان نطق به عنوان اندیشه و نطق به معنای زبان وجود ندارد. آیا می‌توان بدون کلمات اندیشید؟ آیا امکان اندیشه در فضای کاملاً مجرد و انتزاعی به قسمی که ارتباط ذهنی انسان با تمامی محسوسات مطلقاً قطع باشد ممکن است؟

واقعیت قضیه این است که نطق یک صورت باطن دارد که همان اندیشیدن یا قوه ادراک کلیات است و صورتی ظاهری که زبان است. زبان منزل و محل ظهور اندیشه یا به تعبیر هیدگر «ظهور هستی» است و همچنان‌که میان ظاهر و باطن یک شیء نسبت ذاتی وجود دارد (و به یک عبارت ظاهر یک شیء چیزی جز ظهور باطن آن و باطن یک شیء چیزی جز باطن ظاهر آن نیست) میان اندیشه و زبان نیز نسبتی ذاتی وجود دارد. محتمل ارسطو با توجه به این نسبت ذاتی، عامداً نطق را به عنوان فصل قریب انسان به کار برد تا هم اشاره به اندیشۀ آدمی باشد هم زبانی که این اندیشه را اظهار می‌کند.

نکتۀ فوق را از این رو متذکّر شدم که بگویم بحث در باب زبان که موضوع و ماده اصلی علم زبان‌شناسی است و نیز اهمیت آن، تاریخی به قدمت تاریخ فلسفه و اندیشه دارد.

ج) مرحوم دکتر یدالله ثمره استاد برجستۀ دانشگاه تهران و نخستین رئیس انجمن زبان‌شناسی ایران بود. استاد اندیشمند و برجسته‌ای که دکترای زبان و ادبیات فارسی خود را در سال ۱۳۴۰ از دانشگاه تهران و دکترای زبان‌شناسی عمومی با تخصص آواشناسی و واج‌شناسی را در سال ۱۹۶۸ میلادی از دانشگاه لندن اخذ کرد.

"ارغنون نخستین کتاب مدون منطق در حیات بشر و نامی است که شاگردان ارسطو بر شش رساله از تألیفات او در علم منطق نهادند"عضویت دائمی انجمن آواشناسی بین‌المللی IPAو تلاش در جهت بنیادگذاری آزمایشگاه زبان دانشکده ادبیات دانشگاه تهران همراه با تألیفات بسیار ارزنده و متعدد در عرصۀ آواشناسی و واج‌شناسی از دیگر خدمات برجستۀ این دانشمند گرانقدر ایرانی است.

بدون تردید مرحوم استاد ثمره به عنوان نخستین دانش‌آموختگانِ تخصصی در حوزۀ دانش زبان‌شناسی در ۶ دهۀ گذشته نقش و نشان خود را در والایش و پالایش این رشته و زبان و ادبیات فارسی بر لوح تاریخ اندیشۀ ایران برنشانده است. همّتِ بی‌نظیر ایشان که تمام‌قد خود را وقف فرهنگ والای ایرانی اسلامی و برکشاندنِ فرهنگِ سخت‌کوشی در تجربه‌های علمی آکادمیک نموده‌اند موجب افتخار ما ایرانیان است.

«انجمن آثار و مفاخر فرهنگی» همواره در این سالیان برخود بالیده است که میزبان و قدردان اندیشمندان تأثیرگذاری همچون مرحوم دکتر یدالله ثمره باشد؛ بزرگانی که به پای همت، مسیر سخت دانایی را پیموده و دمی ز آموختن و آموزاندن نیاسوده‌اند. از خداوندِ رحمان برای همۀ کوشندگانِ فرهنگ ایران و اسلام به‌ویژه روح بلندِ مرحوم دکتر ثمره رحمت و آمرزش مسئلت دارم.