‏"شرق" در اندیشه امام خمینی(ره)

امام راحل با حفظ استقلال نظام، به ارتباط با خارج از کشور وبرقراری روابط با کشورهای جهان اعتقاد داشتند و معمولا در توصیه های خود به مسئولین دستگاه دیپلماسی، بر تقویت ارتباط با کشورهای جهان در چارچوب رعایت احترام متقابل، تاکید داشته و سیاست تعامل با جهان را امری مبتنی بر عقل و شرع و متناسب با اصول کشورداری می دانستند. ایشان می فرمودند:

«ما نمی‌خواهیم در یک کشوری زندگی کنیم که از دنیا منعزل باشد، ایران امروز نمی‌تواند این طور باشد، بلکه کشورهای دیگر هم نمی‌توانند این طور باشند که در یک جا بنشینند و مرزهایشان را ببندند، این غیرمعقول است. امروز دنیا مانند یک عائله و یک شهر است و یک شهر دارای محله‌های مختلفی است که با هم ارتباط دارد. وقتی دنیا وضعش این طور است ما نباید منعزل باشیم. ما باید با کشورهایی که با ما هستند و ما را اذیت نمی‌کنند، روابط داشته باشیم و آقایان در فکر این باشند و روابط را تحکیم کنند...

"امروز دنیا مانند یک عائله و یک شهر است و یک شهر دارای محله‌های مختلفی است که با هم ارتباط دارد"منتها نباید تحت سلطه خارجی باشیم، نباید آنها دخالت در امور ما بکنند و نباید به ما خط بدهند."[۱]

امام خمینی(ره) درحالیکه با حضور فعال و گسترده رسمی در عرصه بین الملل و برقراری روابط دوستانه با کشورهای جهان موافق بودند اما رژیم صهیونیستی را نامشروع دانسته و و این رژیم و کشورهایی مانند آمریکا که مفهوم رابطه متقابل عادلانه را درک نمی کنند را از این روند استثنا کرده و برقراری روابط با آنها را نهی می نمودند.

ایشان هنگام حضور در پاریس از فرصت های ممکن برای تشریح روابط خارجی ایران در آینده استفاده کرده و برای رسانه های معتبر جهان دیدگاه های خود را بازگو می کردند. برای مثال در تاریخ ۱۸ دی ۱۳۵۷ هنگام اقامت در نوفل لوشاتو‏ به خبرنگار شبکه ۲ تلویزیون فرانسه در زمینه سیاست خارجی گفتند:‏

‏‏«ما با اسرائیل چون غاصب است و در حال جنگ است با مسلمین، روابطی نخواهیم‏‎ ‎‏داشت. و اما امریکا و شوروی؛ اگر دخالت در امور داخلی ما نکنند و با ما روابط حسنه‏‎ ‎‏داشته باشند با آنها روابط برقرار خواهیم کرد.‏»[۲]

ایشان همچنین در تاریخ ۱۸ دی ۱۳۵۷ در نوفل لوشاتو‏ هنگام مصاحبه با خبرنگار انگلیسی روزنامۀ اکونومیست‏ در رابطه با سیاست ایران نسبت به روسیه گفتند:

‏‏«‏‏سیاست ما نسبت به روسیه مثل سیاست ما نسبت به امریکا و سایر کشورهاست. ما‏‎ ‎‏براساس احترام متقابل به تمام کشورها احترام می گذاریم.‏»[۳]

بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران در تاریخ ۲۵ دی ۱۳۵۷ نیز در نوفل لوشاتو ‏در گفتگو با خبرنگار کانال یک تلویزیون فرانسه‏ سیاست خارجی ایران با کشورهای مختلف را بر اساس احترام متقابل دانسته و گفتند:

‏‏« ‏‏سیاست خارجی ایران با همۀ دُوَل بر حسب احترام متقابل است و هیچ فرقی بین دُوَل در‏‎ ‎‏این باره نیست.‏..ما خواهان قطع روابط نیستیم.ما خواهان قطع وابستگی های ایران به دُوَل خارجی‏‎ ‎‏هستیم که اکنون شاه، ایران را وابسته به امریکا و سایر دوَل کرده است.‏»[۴]

واژه «شرق» نه فقط به عنوان یک مفهوم جغرافیایی بلکه به عنوان کشورهایی که از سوی سلطه گران «غرب» مورد ظلم واقع شده اند، در ادبیات سیاسی امام خمینی بارها تکرار شده است.

« بهتر این است با آنهایی که می خواهند ما را‏‎ ‎‏بچاپند رابطه نداشته باشیم تا یک وقتی که به خود بیایند و بفهمند شرق هم هست در‏‎ ‎‏عالم. آن روزی که بفهمند که شرق هم یک جایی هست که تمدن از او پیش آنها رفته‏‎ ‎‏است و مع الأسف خود شرق هم خودش را گم کرده است، آن روز ما روابط ممکن است‏‎ ‎‏پیدا بکنیم.

روابطی که متقابل باشد با هم. متعادل باشد با هم.»[۵]

امام راحل برای شرق اصالت قائل بوده و حتی به غیرمسلمانان در کشورهای آسیایی توصیه می کردند که شرقی باشند و در مقابل غرب بایستند.

«همه مجتمعاً در مقابل غرب؛ غربزده نباشند، در مقابل‏‎ ‎‏غرب بایستند دول شرق؛ حتی بوداییها، بایستند در مقابل غرب؛ غرب را عقبش بزنند.‏‎ ‎‏بعد در بین خودشان یک حکومت آرام، یک اجتماع آرام؛ همۀ ممالک سرجای‏‎ ‎‏خودش باقی؛ هیچ کدام به هیچ کدام تجاوز نکنند؛ همه با هم برادر باشند. اگر غیرْ‏‎ ‎‏خواست به آنها تجاوز کند، همه با هم همناله بشوند و جلو بروند[۶].»

امام خمینی با اشاره به بودایی ها و هندوها که اکثرا در آسیا زندگی می کنند، آسیا را نماد شرق دانسته و از اینکه استعمار در کشورهای آسیایی به دنبال ایجاد اختلاف میان پیروان ادیان الهی و آیین های بومی هستند، گلایه دارند.

«دولتهای استعمار طلب، دولتهایی که می خواهند ذخایر مسلمین را ببرند، با‏‎ ‎‏وسیله های مختلف، با نیرنگهای متعدد، دول اسلامی را، سران دول اسلامی را، اغفال‏‎ ‎‏می کنند. گاهی به اسم شیعه و سنی اختلاف ایجاد می کنند. حتی در شرق، آنهایی هم که‏‎ ‎‏جزء مسلمین نیستند، آنها هم، گول خورده اند.

"ما باید با کشورهایی که با ما هستند و ما را اذیت نمی‌کنند، روابط داشته باشیم و آقایان در فکر این باشند و روابط را تحکیم کنند.."گفته می شود که در هندوستان در مثل عید‏‎ ‎‏اضحی،‏ مقدار زیادی از گاوهای مقدس، پیش گاوپرستان می آورند و به مسلمین به‏‎ ‎‏قیمت ارزان می فروشند و آنها را وادار می کنند که گاوهای مقدس پیش آن طوایف را،‏‎ ‎‏ذبح کنند و بعد به آنها می گویند که اینها گاوهای مقدس شما را ذبح کردند؛ یک هیجانی‏‎ ‎‏در بین هندو ‏‏و‏‏‏‏ مُسلم، در بین طوایف هندی ها، بپا می شود و یک غوغا و توجه بلند‏‎ ‎‏می شود و از این غوغا آنها استفاده می کنند، شرق را می بلعند.[۷]

اشاره امام راحل به چین در بیانات زیر نیز بیانگر این است که ایشان از طرح مفهوم شرق، توجه به جغرافیا نیز داشته و نگاه به آسیا را در مسیر نگاه به شرق می دانند.

« همین چند روز(قبل) در روزنامۀ‏‎ ‎‏اطلاعات بود که غذای سه روز آمریکا که دور ریخته می شود به اندازۀ تمام غذای ملت‏‎ ‎‏چین است که ششصد و پنجاه میلیون است ـ مال یک روز. سه روز فَضَلات غذای امریکا‏‎ ‎‏به اندازۀ ششصد و پنجاه میلیون جمعیت استفاده بکند یک روز ـ آن تفاله هایی که آنها‏‎ ‎‏بناست دور بریزند. چرا شرق را تحت قدرت نیاورند؟ تحت اسارت نیاورند؟ تا به شرق با‏‎ ‎‏قیمتهای مناسب بفروشند و طلا کنند و طلا را ببرند؟ چرا این کار را نکنند؟ [۸]

امام خمینی معتقد بودند که شرق با جمعیت زیاد خود باید در مسیر خودکفایی حرکت کرده و تعلقات خود نسبت به غرب را کم کند. ایشان در تاریخ ۲۱ آذر ۱۳۵۸ در جمع پیشه وران اصفهان می گویند:

«ما الآن یک جمعیت سی و پنج میلیونی و شرق یک جمعیت‏‎ ‎‏چند صد میلیونی، همچون تعلق به غرب و به این قدرتهای بزرگ پیدا کردیم و همچون‏‎ ‎‏مغزهای ما متوجه به غرب است که وقتی در کارخانه های خودمان یک فاستونی را‏‎ ‎‏درست می کنند، به اسم انگلیسی می خواهند آبش کنند، به طور لاتین آنجا می نویسند و‏‎ ‎‏بعد هم می گویند فاستونی انگلیسی. با اینکه فاستونی مال خودمان؛ مال اصفهان است.‏‎ ‎‏لکن به اسم انگلیسی است، چرا؟[۹]

ایشان از سیاست های غرب نسبت به شرق، حتی در حوزه پزشکی انتقاد داشته و می گفتند:

«این آقایانِ انساندوستها، دواهایی که می خواهند بفهمند که آیا مفید‏‎ ‎‏است یا مضر است می فرستند پیش ماها.

صادر می کنند به شرق. همانطوری که اطبّا، یک‏‎ ‎‏موش را، یک خرگوش را برای بعضی دواها تجربه می کنند و ‏‏[‏‏آزمایش‏‎ ‎‏]‏‏می کنند که‏‎ ‎‏بفهمند که این دواها چه جوری است، اینها ماها را تجربه می کنند.[۱۰]

امام راحل استحاله فرهنگی شرق توسط غرب را نکوهش کرده و این سیاست را در جهت تخدیر جوانان شرقی می دانند.

«اینها در صدد بودند که‏‎ ‎‏این انسانها را از آن حالی که به حسب طبع خودشان و فطرت اسلامی خودشان هست‏‎ ‎‏برگردانند به یک حال دیگر، و نگذارند نیروی انسانی این کشور، بلکه نیروی انسانی‏‎ ‎‏شرق پیش برود. با شیوه های مختلف، در هر جا به یک شیوۀ خاصی و طرح خاصی انجام‏‎ ‎‏این کار را می خواستند (انجام) بدهند که جوان های ما از آن قدرت فعاله که دارند برگردند به یک‏‎ ‎‏حال سستی و رخوت و بیتفاوتی»[۱۱]

امام خمینی به استحاله فرهنگی زنان شرقی نیز توجه کرده و می گویند:

«اینها می خواهند انسان در این شرق نباشد. اینها‏‎ ‎‏می خواهند که زنهای بافضیلت در شرق نباشد. یک دسته زنهایی باشند مطابق میل آنها‏‎ ‎‏عمل بکنند.

"آن روزی که بفهمند که شرق هم یک جایی هست که تمدن از او پیش آنها رفته‏‎ ‎‏است و مع الأسف خود شرق هم خودش را گم کرده است، آن روز ما روابط ممکن است‏‎ ‎‏پیدا بکنیم"و اینها نمی توانند با فضیلت باشند[۱۲]

ایشان در اول خ‍رداد ۱۳۵۸ در جمع فرهنگیان اصفهان تربیت صحیح در ممالک شرق را عامل مقابله با استعمار دانسته و حمله به علما و فرهنگیان را از شیوه های استعمار تلقی می کنند.

«با تربیت صحیح ممکن نیست که‏‎ ‎‏یک مملکتی تحت نظر استعمار برود و لهذا آنهایی که می خواهند این ممالک تحت‏‎ ‎‏نفوذ ـ ممالکی که حالا باید بگوییم ممالک شرق...‎ ‎‏را بچاپند، اینها به این دو جناح حمله کردند: به جناح علمای قدیم، و به جناح فرهنگ.[۱۳]‏‎

امام خمینی دولت امریکا در زمان ریاست جمهوری کارتر را ظالم به ملت ایران و ملت خود دانسته و می گویند این باعث شده که شرق هم نسبت به ملت آمریکا بدبین شود.

«الآن شرق نسبت به ملت‏‎ ‎‏امریکا هم ممکن است که بدبین بشوند و این را کارتر دارد این کار را می کند و باید ملت‏ آمریکا خودش را دریابد.[۱۴]

ایشان خطاب به کارتر می گویند شما برای اینکه در انتخابات ریاست جمهوری پیروز شوی ملت آمریکا را در مقابل شرق، فاسد جلوه داده اید.

«‏شما برای خاطر توهّم اینکه من در پنج سال دیگر، شش سال دیگر، مشغول به این‏‎ ‎‏ریاست، و نمی دانم این بساط باشم، این را برای توهّم این داری ملت خودت را از دست‏‎ ‎‏می دهی. داری ملت خودت را و همه شئون امریکا را در نظر شرق فاسد جلوه می دهی.[۱۵]‏‎

نکته مهم اینکه امام خمینی، ایران و انقلاب اسلامی را موجب توجه بیشتر به شرق دانسته و شکست ایران را شکست شرق و مستضعفین تلقی می کنند. ایشان در دیدار با افسران ارتش پاکستان در تاریخ اول آذر ۱۳۵۸ با اشاره به ضرورت مقابله با آمریکا می گویند:

« شما برادرها سلام مرا به ارتش خودتان به آقای ضیاالحق برسانید واز قول من به آنها بگویید که برادرهای شما در مقابله کفر گرفتار هستند. شما قیام کنید. ارتش پاکستان قیام کند در مقابل یک همچو ظلمی که الان دارد به برادرهایشان می شود.

یک همچوقیامی که الان ما کردیم ، در مقابل کفر است . این نسبت به مقدرات شما هم تاثیر دارد.کسی خیال نکند که اگر ایران شکست بخورد، خودش باقی می ماند. اگر ایران شکست بخورد شرق شکست خورده است . اگر ایران شکست بخورد مستضعفین شکست خورده اند. باید همه با هم متصل ، متحد، با هم قیام کنیم و این جرثومه فساد را از تاریخ بیرون کنیم.

"سه روز فَضَلات غذای امریکا‏‎ ‎‏به اندازۀ ششصد و پنجاه میلیون جمعیت استفاده بکند یک روز ـ آن تفاله هایی که آنها‏‎ ‎‏بناست دور بریزند"»[۱۶]

ایشان در بخش دیگری از سخنان خود خطاب به افسران پاکستانی با اشاره به انقلاب اسلامی ایران می گویند:

« اگر این نهضت، خدای نخواسته به سستی گراید یا از بین برود، حساب شرق، حساب تمام شرق وخصوصا مسلمین [را] به تباهی خواهند کشید. من از همه ملتهای اسلامی، از همه مسلمین،از همه ارتشهای اسلامی، از همه قوای انتظامی اسلامی، از همه روسای جمهورممالک اسلامی می خواهم که با این نهضت ما همراه باشند..»[۱۷]

ایشان در امتداد سیاست نگاه به شرق در رابطه با مناسبات صلح آمیز با همسایگان نیز می فرمایند:

«جمهوری اسلامی مایل است با همه همجواران و دیگران با صلح و صفا زندگی کند و از دولت های اسلامی اگر مورد تهاجم واقع شوند پشتیبانی می کند، لکن در مقابل کج رفتاریها و ستمگریها و اسلام شکنیها با قامت بلند ایستاده است و از هیچ قدرتی باک ندارد.» [۱۸]

مرحوم حجت السلام والمسلمین حاج احمد خمینی، یادگار امام در تاریخ نوزده اردیبهشت ۱۳۵۸ در همایش مصلح شرق در ارتباط به نگاه امام راحل می گویند:

«امام در حقیقت می خواستند جبهه شرق را به راه بیاورد..... امام به جریان شرق گفتند من مصلحانه می گویم به دامن معنویت و فطرت بشری برگردید؛ اما این پیام فراتر از شرق است و غرب را هم می گیرد.»[۱۹]

در مجموع امام خمینی در عین بی اعتمادی کامل به غرب، به دنبال ایجاد نوعی اتحاد در شرق میان دولت ها و ملت های شرقی برای مقابله با سلطه غرب بودند و در سیاست خارجی ضمن تاکید بر روابط با کشورها بر اساس احترام متقابل، تقویت مناسبات دوستانه با شرق را ارجح می دانستند.

امروز با هدایت های رهبر انقلاب، راهبرد جمهوری اسلامی ایران در ارتباطات بین‌المللی مبتنی بر تقویت مناسبات با همه کشورهای جهان به استثناء آمریکا بوده و در این میان ترجیح بر کشورهای شرق و بخصوص همسایگان است، راهبردی که منبعث از نگاه بلند امام خمینی بوده و موجب تامین منافع نظام اسلامی خواهد شد.

[۱] - بیانات امام خمینی ، ۱۱/۸/۶۴

[۲] - صحیفه امام جلد ۵،صفحه ۳۸۰

[۳] - صحیفه امام جلد ۵،صفحه ۳۸۶

[۴] - صحیفه امام جلد ۵،صفحه ۴۶۷

[۵] - صحیفه امام جلد ۱۱،صفحه ۳۰۳

[۶] - صحیفه امام جلد ۱،صفحه ۳۸۴

[۷] - صحیفه امام جلد ۱،صفحه ۳۷۴

[۸] - صحیفه امام جلد ۱،صفحه ۳۷۶

[۹] - صحیفه امام جلد ۱۱،صفحه ۲۲۰

[۱۰] - صحیفه امام جلد ۱۱،صفحه ۲۲۵

[۱۱] - صحیفه امام جلد ۱۱،صفحه ۵۳۱

[۱۲] - صحیفه امام جلد ۷،صفحه ۴۴۳

[۱۳] - صحیفه امام جلد ۷، صفحه ۴۳۰

[۱۴] - صحیفه امام جلد ۱۱،صفحه ۲۴۱

[۱۵] - صحیفه امام جلد ۱۱،صفحه ۲۵۸

[۱۶] - صحیفه امام جلد ۱۱،صفحه ۱۰۸

[۱۷] - صحیفه امام جلد ۱۱،صفحه ۱۰۶

[۱۸] - بیانات امام خمینی، صحیفه امام، ج ۱۷، ص ۳۹۶

۶۵۶۵