مرثیه اردبیلی‌ها در سوگ ثارالله/ محرم واقعه‌ای به وسعت تاریخ

خبرگزاری مهر - گروه استان‌ها: با سیاه‌پوش شدن پایتخت حسینیت اردبیل، مردم مؤمن و ابوالفضلی اردبیل در عشق به سید و سالار شهیدان اباعبدالله‌الحسین (ع) و یاران باوفایش به استقبال «ماه محرم» رفتند.

در حالی که از نهم ذیحجه و همزمان با سالروز شهادت سفیر کربلا، اردبیلی‌ها با نواهای دل‌انگیز مرثیه حسینی خود را مهیای عزاداری ماه محرم می‌کنند اما با برگزاری آئین دیرپای طشت‌گذاری در مسجد جامع و مساجد محلات ۶‌گانه اردبیل به صورت رسمی عزاداری‌های محلات مختلف اردبیل آغاز شده و از هر کوچه و برزن نوای «یا حسین» به گوش می‌رسد.

همزمان با ایام شورانگیز محرم حسینی که در اردبیل و شهرستان‌های آن با نماد دینی و مذهبی طشت‌گذاری همراه است، آئین استقبال از ماه محرم و تجلیل از پیرغلامان حسینی نیز در مسجد اعظم اردبیل برگزار شده و اردبیلی‌های مشتاق به امام حسین (ع) و علمدار کربلا سیه‌پوش قمر سید جوانان اهل بهشت و قمر بی‌بدیل بنی‌هاشم شده و خود را برای ۱۰ روز عاشقی در کوی و برزن با نوای یا حسین بر لب و شور عباس در دل آماده می‌کنند

شهردار اردبیل عزاداری برای امام حسین (ع) را دفع‌کننده تمام بلایا و از بین برنده آثار گناهان برشمرد و اظهار کرد: عشق به امام حسین (ع) نه تنها بشریت را در مسیر سلامت روحی و نفسانی قرار می‌دهد بلکه زمینه حریت و آزادگی آنها را مهیا می‌کند.

محمود صفری تصریح کرد: در طول تاریخ برگزاری چنین مجالس و محافلی نه تنها ذخیره شب قبر بوده بلکه بسیاری از انسان‌های بی‌خبر را در مسیر عشق به امام حسین (ع) و وفای یاران باوفایش هدایت و رهنمون کرده است.

وی گفت: بعد از قرن‌های متمادی بشریت همچنان به وجود سیدالشهدا (ع) و سیره و سلوک آن حضرت تشنه و نیازمند است و با فرا رسیدن ماه محرم و صفر این جان انسان‌ها است که از دریای معرفت حسینی سیراب شده و روح تازه‌ای می‌گیرند.

شهردار اردبیل افزود: شهرداری اردبیل به همراه شورای شهر با برگزاری آئین استقبال از محرم سعی کرده تا حال و هوایی متفاوت به پایتخت حسینیت ببخشد تا عاشقان مرام حسینی خود را مهیای بهره‌گیری از مجالس و محافل سیدالشهدا کنند.

طشت‌گذاری اردبیل آئینی به قدمت ۲۰۰ سال دلدادگی به قافله سالار کربلا

مراسم سنتی و قدیمی طشت‌گذاری اردبیل که قدمتی بیش از ۲۰۰ ساله در اردبیل دارد، همه ساله در سه روز مانده به آغاز محرم‌الحرام در اردبیل و با طشت‌گذاری مسجد جامع اردبیل و حسینیه میرزاده خانم آغاز شده و به ترتیب تمامی محلات با برگزاری این مراسم معنوی و سنتی به استقبال ماه محرم می‌روند.

در آستانه ماه محرم تمامی محلات خود را برای برگزاری دهه اول محرم آماده کرده و مساجد و تکایا سیه‌پوش شده و برنامه‌های زنجیرزنی و سینه‌زنی در این مساجد آغاز می‌شود.

مراسم طشت‌گذاری در تمام روستاهای استان نیز با ترتیب زمانی و مکانی برگزار شده و حتی با آداب و رسوم مخصوص منسوب به همان روستا اجرا می‌شود اما آنچه غنای معنوی این مراسم را به عقیده کارشناسان ۲ چندان کرده تجدید پیمان با سالار شهیدان به صورت نمادین است.

طشت پر از آب که غالباً از جنس مس و طلا است در محل مناسبی در مسجد گذاشته شده و تا پایان ماه محرم در جای خود باقی می‌ماند که در این آئین طشت آب، نماد آب فرات است و عزاداران با دست زدن به طشت بیعت خود با سالار شهیدان را تجدید می‌کنند.

عزاداران حسینی در مراسم طشت‌گذاری با جامه‌های یک دست مشکی اشک در چشم و نوای حسین بر لب شعرهای سنتی و مذهبی در رثای امام حسین را فریاد زده و مراسم را با معنویت ویژه برگزار می‌کنند.

مراسم طشت‌گذاری از دوران صفویه در اردبیل برگزار شده و قدمتی چندین ساله دارد اما در ۲، سه دهه اخیر برگزاری این مراسم در سایر شهرهای استان و برخی استان‌های همجوار چون آذربایجان شرقی و غربی و زنجان، بناب، تالش و حتی در استان‌هایی غیر از استان‌های آذری زبان نیز مورد توجه قرار گرفته و در ۲ سال اخیر در ورامین، مازندران و… نیز برگزار می‌شود.

عزاداران با زمزمه «الدخیل یا ابوالفضل / الدخیل یا ابوالفضل» مسجد جامع را دور زده و طشت عزا بر سر، به سینه‌زنی و عزاداری می‌پردازند.

بعد از عزاداری، ریش سفیدان و عاشقان حسین (ع) در هر محله، طشت‌ها را بر دوش حمل کرده و وارد مساجد می‌شوند، حاضران در مسجد به احترام به پا خاسته و در جلو آنها دسته سینه‌زنی با شعار «الدخیل یا ابوالفضل» سینه می‌زنند.

پس از آن، ریش سفیدان با دور زدن مسجد، طشت‌ها را در جای مخصوص خود قرار می‌دهند، آن گاه طشت‌ها را از آبی که در کوزه‌ها بر دوششان حمل کرده‌اند، پر می‌کنند و برخی از مورخان بر این باورند که احداث جایگاه طشت در مساجد اردبیل بعد از روی کار آمدن حکومت صفویه انجام شده است.

گئنه گتدیم گوزومین یاشینی بازاره حسین

بعد از پایان مراسم‌های طشت‌گذاری و آغاز ماه محرم، محلات ۶ گانه اردبیل به ترتیب در بازار سنتی اردبیل حاضر شده و در عزای پسر فاطمه، جگر گوشه محمد مصطفی (ص) بر سر و سینه زده و عشق و ارادت خود به سالار شهیدان را در کوی و برزن فریاد می‌زنند.

این عزاداری خاص توسط دسته‌های زنجیرزنی یا سینه‌زنی انجام می‌شود به این ترتیب که در ۱۰ روز اول محرم، هر روز دسته یکی از محلات ۶‌گانه و شعباتش به بازار سنتی و خیابان‌های مرکز شهر می‌آیند و عزاداری می‌کنند.

عزاداران با سر دادن اشعار مذهبی و عاشورایی که اغلب اثر طبع شاعران حسینی به ویژه انور اردبیلی، بیضای اردبیلی و… است در رثای حسین (ع) اشک ماتم ریخته و تا غروب آفتاب در بازار به عزاداری می‌پردازند.

این اشعار از چندین دهه قبل ورد زبان عاشقان حسین بوده و با زمزمه این اشعار راهی کوچه و بازار اردبیل شده و زمزمه می‌کنند:

«گئنه

گتدیم

گوزومون

یاشینی بازاره حسین / یا حسین باز هم اشک چشمم را با خود به کوچه و بازار آوردم»

«ساترام سن کیمی

بیر خبره خریداره حسین / این اشک چشم‌ها خریداری خبره چون تو دارند یا حسین»

«باشیمین

اوستونه گل قبریمین اول گئجه‌سی / یا حسین شب اول قبرم به دیدارم بیا و تاریکی قبر را برایم نورانی ساز»

«سنی ورروک قسم قولسوز

علمداره حسین / تو را قسم می‌دهیم به دستگیر بی‌دست و علمدار کربلا»

عزاداران اردبیلی با زمزمه این اشعار عزاداری کرده و در تمامی بازارهای تاریخی و سنتی اردبیل با آرایش منظم و طبق برنامه‌ریزی ریش سفید محل، این سنت دیرین را به جای می‌آورند.

با پایان یافتن عزاداری اردبیلی‌ها در بازار اردبیل که تا شب هشتم محرم انجام می‌شود، آخرین دسته عزاداری که محله طوی است از بعد از ظهر تا غروب آفتاب در بازار عزاداری کرده و به رسم دیرین شعرای مشهور اردبیلی در مقابل مسجد طوی در سوگ فرزند مظلوم زهرا اشعار نابی را قرائت کرده و ضجه‌های شورانگیز عاشقان سیدالشهدا (ع) و یاران باوفایش حال و هوایی متفاوت به اختتامیه عزاداری اردبیلی‌ها در مسیر تاریخی می‌دهد.

شمع‌گردانی به یاد ۴۱ منزل خاموش کربلا

آئین و رسم دیگری که در دارالارشاد اردبیل در نهم ماه محرم به یاد سقای دشت نینوا برپا می‌شود آئین شمع‌گردانی است که از دیرباز تعداد زیادی از سوگواران شهر اردبیل حتی با پای پیاده با حضور در ۴۱ مسجد سنتی و مشهور اردبیل در حالی که در طشت‌های جلوی مساجد شمع‌هایی را افروخته و به یاد شهدای مظلوم کربلا نیت کرده و با خدای حسین استغاثه می‌کنند.

بعد از ظهر تاسوعای حسینی افراد به تنهایی و یا در قالب دستجات در تمام سطوح شهر به حرکت در می‌آیند و مسیرهای شمع‌گذاری هم تابع نظم کلی و مسیر تعیین شده دهه محرم‌الحرام نیست بلکه هر کس به ۴۱ مسجد نزدیک به حوزه سکونت و محل زندگی خود مراجعه می‌کند تا شمع‌ها را به طشت خانه مساجد بسپارد و به نذر خود عمل کند.

در مورد فلسفه انتخاب ۴۱ مسجد و افروختن ۴۱ شمع به نظر مردم حسینی اردبیل اسرای کربلا در جریان اسارت خود و سفر از کربلا تا به شام بعد از واقعه دل‌خراش عاشورای حسینی، ۴۱ منزل بین راهی را در خاموشی و تاریکی شب سپری کرده‌اند، از این رو به یاد روشنایی آن ۴۱ منزل تاریک، ۴۱ شمع را در طشت خانه‌های مساجد روشن می‌کنند.

آئین «شام پایلاماق» یا شمع‌گردانی که در زبان ترکی و محلی به نام «شمع پایلاما» معروف است، یکی از ۹ آئین عاشورایی آذربایجان شرقی است که به عنوان میراث ناملموس کشور در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و طبق اسناد بیش از یک‌هزار سال قدمت دارد.

مفاهیم عمقی و باطنی قیام امام حسین (ع) در جامعه تبیین شود

کارشناس مردم‌شناسی و فرهنگ عامه و نویسنده کتاب «سوگ‌ها و سورها» گفت: ضروری است تا مفاهیم باطنی و عمیق قیام عاشورا در جامعه تبیین شده و مردم با این مفاهیم بیش از پیش آشنا شوند.

بیوک جامعی در گفت‌و گو با خبرنگار مهر، با اشاره به اینکه مردم تشنه این مفاهیم و آموزه‌های قیام امام حسین (ع) هستند، اظهار کرد: در حال حاضر گستره فضای مجازی در جامعه به حدی است که تمامی خانواده‌ها به راحتی به آن دسترسی دارند و بهتر است با استفاده از این ظرفیت در شناساندن اهداف و فلسفه قیام امام حسین (ع) در جامعه تلاش کنیم.

وی تصریح کرد: عزاداری سنتی مردم اردبیل باید به صورت ملی و بین‌المللی معرفی شده و نباید این عزاداری‌ها به دست فراموشی سپرده شود.

این کارشناس مردم‌شناسی و فرهنگ عامه با انتقاد از اینکه در سال‌های اخیر شکل ظاهری و عمومی عزاداری به دلیل اختلاف برخی رفتارهای ناهنجار تغییر ماهیت داده است، گفت: انتظار می‌رود مسئولان اجتماعی و دست‌اندرکاران حوزه فرهنگ استان در معرفی مستقیم این آموزه‌های دینی در جامعه تلاش کنند.

جامعی ضمیر پاک کودکان و نوجوانان را تشنه این آموزش‌ها دانست و افزود: در حال حاضر نیازی به نگاشتن کتاب و مستندنگاری عاشورا وجود ندارد و بهتر است سنت‌ها و آئین گذشته عزاداری اردبیل احیا شده و بتوانیم کودکان و نوجوانان را با ماهیت این قیام آشنا کنیم.

وی در بخش دیگری از سخنان خود خاطرنشان کرد: از زمانی که قیام امام حسین (ع) با آن شرایط و ویژگی‌های خاص اتفاق افتاد، تاکنون قریب به ۱۵ قرن سپری شده و جا دارد تا با مطالب تازه و بدیع جامعه را برای پذیرش این مفاهیم آماده کنیم.

جامعی تحلیل چنین حوادثی را در جامعه از وظایف متولیان فرهنگی اعلام کرد و ادامه داد: تحلیل‌گران واقعی عاشورا باید در این راستا به میدان آمده و جلوی انحراف در معرفی این قیام خونین را بگیرند.

وی اضافه کرد: امام حسین (ع) بیشتر از گریه و اندوه نیاز به شناختن و شناساندن در جامعه دارد که امیدواریم مردم ما با درس عمیقی از واقعه عاشورا، اهداف امام حسین (ع) را در جامعه تبیین کنند.

واقعه عاشورا با مستندنگاری‌های جامع ارائه شود

مدیرکل تبلیغات اسلامی استان اردبیل نیز در گفت‌و گو با مهر، با اشاره به اینکه زبان هنر بهترین زبان برای بیان وقایعی همچون عاشورا است، بیان کرد: فلسفه نهضت عاشورا باید از سوی نویسندگان، اندیشمندان و فعالان حوزه هنری در ابعاد گوناگون شناسایی و به آن پرداخته شود تا تحلیل‌های نادرست و گاه جنجال‌برانگیز از این حادثه بزرگ اسلام را شاهد نباشیم.

حجت‌الاسلام قاسم جعفرزاده در ادامه سخنان خود اظهار کرد: ارائه آموزه‌های عاشورا و فلسفه قیام امام حسین (ع) به زبان هنر بهترین روش برای شناساندن مفاهیم عاشورا و انتقال آن به جوانان و نوجوانان است تا بتوانند عزاداری حسین را در کنار شور و اشتیاق، با شعور برگزار کنند.

وی با اشاره به اینکه علل به وقوع پیوستن قیام عاشورا از دیدگاه فلاسفه بزرگ همچون شهید مطهری باید در جامعه مطرح شود، تصریح کرد: اهمیت حادثه کربلا در تاریخ اسلام و تأثیرگذاری آن بر رویدادهای بعد از سال ۶۱ هجری سبب شد تا این حادثه در کانون توجه اندیشمندان قرار گیرد و جامعه امروز ما به شدت تشنه این مفاهیم است.

مدیرکل تبلیغات اسلامی استان اردبیل با اشاره به اینکه فضای مجازی بهترین ظرفیت را برای بیان اهداف قیام عاشورا فراهم کرده است، گفت: شخصیت، قیام و منطق امام حسین (ع) باید توسط هنرمندان با ظریف‌ترین شکل ممکن در جامعه بیان شود و ساخت و تهیه فیلم‌هایی در این مضمون در دستور کار قرار گیرد.

حجت‌الاسلام جعفرزاده با اشاره به اینکه یکی از مسائلی که در مورد نهضت امام حسین (ع) مطرح است، این است که آیا این قیام و نهضت از روی آگاهی بوده یا خیر؟ باید اعلام کنیم امام حسین (ع) با آگاهی تمام راه شهادت را در پیش گرفت تا درس آزادگی و حریت به وسعت جهان هستی به مردم بدهد.

وی افزود: کلید شخصیت امام حسین (ع) حماسه است و عظمت، شور، صلابت و شدت ایستادگی و حق‌پرستی در این قیام به وضوح مشاهده می‌شود.

جوانان را با شعور حسینی آشنا کنیم

مدیرکل اوقاف و امور خیریه استان اردبیل نیز در گفت‌و گو با خبرنگار مهر، با اشاره به اینکه قیام امام حسین (ع) سراسر شعور و معرفت است، خاطرنشان کرد: شور و برگزاری دهه اول محرم نباید جوانان را از این فهم و شعور دور کند چرا که احیای سنت و اقامه امر به معروف و نهی از منکر که از اصلی‌ترین خصیصه قیام امام حسین (ع) در روز عاشورا است، از نگاه‌ها مخفی خواهد ماند.

حجت‌الاسلام مهدی ستوده با اشاره به اینکه امام حسین (ع) برای برپا داشتن نماز، زنده نگه داشتن سنت پیامبر و امر به معروف و نهی از منکر قیام کرد، ادامه داد: جوانان ما باید با این نکته آشنا شوند که امام حسین (ع) قبل از عاشورا و حتی در جنگ‌های امام علی (ع) چه نقش کلیدی داشت و ما باید امام حسین (ع) را تنها در روز عاشورا محسور کنیم.

وی اهمیت امر به معروف و نهی از منکر را در اقامه آن دانست و اضافه کرد: امام حسین (ع) می‌خواستند سنت پیامبر، فریضه واجب نماز و امر به معروف و نهی از منکر در جامعه احیا شود و شیعیان باید با درک درست از این مفاهیم، عاشورا و محرم را زنده نگه دارند.

مدیرکل اوقاف و امور خیریه استان اردبیل به دلایل قیام امام حسین (ع) اشاره کرد و گفت: این دلایل در ابعاد مختلف باید بررسی و در جامعه تبیین شود و ارائه آن با زبان هنر در قالب تهیه فیلم‌ها و مستندهای مختلف راهگشا است.

عاشورا روزی به وسعت تاریخ

سرانجام در روز دهم محرم و مصادف با عاشورای حسینی مردم دارالارشاد اردبیل از ابتدای صبح با حضور در مراسمات شبیه‌خوانی و مجلس شهادت امام حسین (ع) شرکت کرده و دسته‌های شبیه‌خوانان از ابتدای صبح خود را برای اجرای برنامه‌های معنوی این روز آماده می‌کنند.

شبیه‌خوانی اردبیلی‌ها به ویژه در برخی از روستاها و شهرها شهره ملی و حتی بین‌المللی دارد به طوری که در این روز از جای جای کشور برای حضور در این مراسم معنوی در اردبیل حاضر می‌شوند.

محله معمار اردبیل که از محلات قدیمی شهر اردبیل است، در عزاداری ایام ماه محرم به ویژه در اجرای شبیه‌خوانی در کل کشور شهره عام و خاص است و این جز در سایه تلاش‌ها و پیگیری‌های دکتر عناصری محقق نمی‌شد.

مرحوم عناصری هنر شبیه‌خوانی را از پدر آموخته و به ارث برده بود و در پاسداری از ارزش‌های این هنر اصیل اسلامی تلاش‌های فراوانی می‌کرد و در جلسات، مجالس و کلاس‌های درس عاشقانه و خالصانه از این هنر دفاع می‌کرد تا اینکه به پاس این مجاهدت استاد و دلسوزی فراوان، به وی لقب «پدر تعزیه ایران» را دادند.

استاد عناصری در روزهای تاسوعا و عاشورا به اکثر نقاط ایران سفر می‌کرد تا از نزدیک شاهد و ناظر اجرای تعزیه‌های محلی و شبیه‌خوانی‌های هر منطقه باشد و در هر حضور گرم، نکات بسیار سازنده‌ای را به گردانندگان تعزیه امام حسین (ع) به ویژه به شبیه‌خوانان داشتند تا جایی که اکثر متون نمایشی و شبیه‌خوانی مربوط به واقعه عاشورا را خود شخصاً زیر نظر داشته و در مطابقت متون نمایش با مستندات تاریخی معتبر حساسیت خاصی از خود نشان می‌دادند.