ضرورت حرکت به سمت دیپلماسی «آب مجازی»

غرب آسیا همواره به علت موقعیت جغرافیایی خشک یا نیمه خشک و افزایش سالیانه جمعیت، در آستانه بحران آبی قرارگرفته است.ایران نیز با داشتن ۱۵ همسایه و مرز‌های طولانی با آن‌ها، حوضه‌های آب ریز مشترکی مانند فرات-دجله با عراق و ترکیه؛ کورا-ارس با ترکیه- ارمنستان و جمهوری آذربایجان؛ اترک با ترکمنستان؛ قره‌قوم با ترکمنستان و افغانستان؛ پترگان-خواف با افغانستان؛ هامون‌هیرمند با افغانستان و پاکستان و هامون‌مشکیل و رابچ-باهوکلات با پاکستان دارد و از این جهت دیپلماسی آب در سیاست خارجی حال ایران اهمیت می‌یابد.

اما در دیپلماسی آب یک مفهوم بیش از سایر مفاهیم اهمیت دارد که آن هم موضوع «آب مجازی» است. آب مجازی مقدار آبی است که طی فرآیند تولید یک کالا از زمان شروع تا پایان تولید آن استفاده می‌شود و از مهم‌ترین انواع آب در گفتگو‌های بین‌المللی است.

موضوع آب مجازی زمانی مهم می‌شود که بنا به شرایط موجود در منطقه‌ای که تولید در آن صورت می‌گیرد، تولیدکننده ناچار باشد مقدار آب در دسترس خود را برای تولید محصول درنظر بگیرد. مثلا برای تولید یک کیلوگرم هندوانه در ایران ۲۸۶ لیتر آب مصرف می‌شود؛ بنابراین اگر یک یا چند محصول مورد نظر تولیدکننده از نظر اقتصادی، ارزشی یکسان داشته باشند، محصولی باید تولید شود که آب کمتری مصرف کند.

توجه به آب مجازی در مسئله صادرات و واردات نیز اهمیت دارد. باید توجه داشت ارزش آبی که با هرکیلوگرم از محصول تولیدی صادر می‌شود با میزان ارز حاصل از فروش آن بیشتر باشد که اگر این موضوع در نظر گرفته نشود به این معنی است که آب خود را به مبلغی پایین‌تر از آنچه قیمت دارد به کشور‌های دیگر فروخته ایم.

به همین خاطر است که آب مجازی جابجا شده میان کشور‌ها اهمیت پیدا می‌کند و کشور‌های پیشرفته صنعتی یا حتی کشور‌های درحال توسعه باتوجه به آن، تمایل بیشتری برای واردات محصولات آب‌بر تا کاشت این محصولات نشان می‌دهند.

در ایران نیز باتوجه به خشکسالی‌های سالیان اخیر و کمبود آب در برخی مناطق، این سیاست‌ها درحال انجام است تا با جایگزینی یا انتقال محصولات آب‌بر از نقاط خشک و کم آب، کشت گلخانه‌ای به جای مزرعه‌ای و ممنوعیت صادرات این محصولات جلوی خروج و فروش پنهان آب کشور گرفته شود.

نکته مهم در این میان، برخورداری ایران از یک طرح جامع آمایش سرزمینی است تا با مدیریت کلی منابع آبی و پایه‌ریزی عملی روش‌های استفاده دوباره پس‌آب‌ها بتواند در مدت کوتاهی اهداف خود را در پیشبرد دیپلماسی آب میسر کند.