آیین‌های مردم هگمتانه در عیدفطر/آش‌ترشی دورهمی‌ها را شیرین می‌کند

خبرگزاری مهر - گروه استان‌ها: ماه رمضان در هر نقطه از کشور پهناور ایران اسلامی با رسم و رسومی همراه بوده که برخی از این رسوم همچنان پابرجا است و برخی دیگر نیز رفته رفته به غبار فراموشی سپرده شده‌اند و از آنها تنها نام و یادی به جا مانده است.

نگاهی به آداب و رسوم مردم همدان در ماه پر فضیلت رمضان گویای آن است که برخی رسوم همچنان ماندگار و برخی دیگر با گسترش شهرها و پیچیده شدن ارتباطات اجتماعی از بین رفته و یا کمتر دیده می‌شوند.

در گذشته‌های نه چندان دور یکی از آئین‌های زیبا در روستاهای همدان «چاووش‌خوانی» در ماه مبارک رمضان بود که در آن چاووش خوانان با حضور در بام منازل خود با خواندن ذکر و اشعار مذهبی مردم را در هنگام سحر بیدار می‌کردند تا خود را برای یک روز روزه‌داری آماده کنند.

به فلسفه این رسم و رسوم که می‌پردازیم به واژه «چاووش» برمی‌خوریم که ریشه ترکی دارد و به معنای جارچی و پیک است و در لغت‌نامه فرهنگ دهخدا، واژه «چاو» را به معنی «بانگ و سر و صدای گنجشک، هنگامی که از بیم دزدیده شدن جوجه‌اش بانگ برمی‌آورد» آورده‌اند.

چاووش‌خوانی برای بیدار کردن مردم در سحرهای ماه مبارک رمضان

چاووش‌خوانی اغلب در زمان رفتن به زیارت عتبات‌عالیات و خانه خدا انجام می‌شده تا روستاییان را با خواندن اشعار مذهبی به رفتن زیارت تشویق کنند، اما در ایام دیگری مانند سحرهای ماه رمضان هم برای از این رسم برای بیدار کردن مردم استفاده می‌شده و به افرادی که چاووش خوانی می‌کردند، «چاووشان» گفته می‌شده است.

گذشته از رسم چاووش‌خوانی که روزگاری در روستاهای همدان ایام سحر را به خود اختصاص می‌داد، رسم و رسوم دیگری نیز در جای جای استان همدان وجود داشت که به گفته پیرمرد سفید موی همدانی یکی از اقداماتی که مردم همدان پیش از ورود به ماه رمضان انجام می‌دادند به پیشواز ماه رمضان رفتن بود؛ به‌طوری که مردم همدان یک یا ۲ روز قبل از آغاز ماه مبارک رمضان به پیشواز می‌رفتند و روزه می‌گرفتند که این رسم هنوز هم پابرجا است.

مردم همدان در ماه مبارک رمضان برای افطاری بردن از کماج، حلوا زرده، زولبیا و بامیه، خرما، انگشت پیچ و سوغاتی‌های همدان استفاده می‌کردند محمد گرشاسبی با بیان اینکه افطاری دادن، نذری دادن، احیا گرفتن، هدیه دادن به نو عروس و نو داماد، عزاداری برای امیرالمومنین (ع) در شب‌های قدر و برخی از آئین و سنن مردم همدان در ایام ماه رمضان است و همچنان کم و بیش دیده می‌شود، افزود: مردم همدان در ماه مبارک رمضان برای افطاری بردن از کماج، حلوا زرده، زولبیا و بامیه، خرما، انگشت پیچ و سوغاتی‌های همدان استفاده می‌کردند.

وی با اشاره به اینکه یکی از اقدامات مهم در ایام ماه مبارک رمضان به‌خصوص در روستاها یا مناطق کم جمعیت چاووش خوانی و یا ذکر خوانی بود افزود: فرد چاووش‌خوان با حضور در پشت‌بام با ذکرخوانی خود مردم را برای سحری خوردن بیدار می‌کرد.

گرشاسبی با بیان اینکه مردم در زمان قدیم برای بیدار کردن همسایه در زمان سحر درب خانه‌های یکدیگر را می‌زدند، افزود: با آمدن رادیو و تلویزیون این کار دیگر انجام نمی‌شود و دعا و ذکرخوانی هم در رادیو و تلویزیون انجام می‌شود و دیگر صدای ذکرخوان‌ها در محله‌های نمی‌پیچد.

پیرمرد همدانی که ۹۳ بهار از زندگی خود را سپری کرده است نیز در گفتگو با خبرنگار مهر از رسمی سخن گفت که طی سال گذشته کم و بیش در برخی مناطق استان همدان دیده می‌شد.

دوخت کیسه برکت در روز ۲۷ ماه رمضان

حسن مسگریان با بیان اینکه یکی از سنت‌های قدیمی ماه رمضان در همدان مراسم دوخت کیسه برکت در روز ۲۷ ماه رمضان بود، ادامه داد: در این روز زنان روزه‌دار هنگام رفتن به مسجد و اقامه نماز ظهر به همراه خود پارچه، نخ و سوزن می‌بردند و در میانه ۲ نماز ظهر و عصر با استفاده از این وسیله‌ها به کار دوختن یک یا چند عدد کیسه برکت مشغول می‌شدند.

وی با بیان اینکه به اعتقاد مردم همدان، هر فردی داخل این کیسه پول بریزد، خداوند به وی مال و دارایی زیاد می‌بخشد که به همین علت زنان در این روز بیش از یک کیسه برکت دوخته و آن‌را برای فزونی دارایی بین خانواده خود و دیگران توزیع می‌کنند، گفت: از دیگر آداب مخصوص این ماه در همدان آئین توزیع آجیل مشکل‌گشا است که پس از اقامه نماز مغرب بین زنان نمازگزار تقسیم می‌شود.

برای بررسی بیشتر آداب و رسوم مردم همدان در ماه رمضان پیگیر گفتگو با یک فرد آشنا به این امور در مجموعه میراث فرهنگی شدیم که کارشناس مردم شناسی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان در گفت‌وگو با خبرنگار مهر با بیان اینکه ایرانیان ۲ نوع آداب و رسوم دارند، اظهار کرد: بخشی از آداب و رسوم ایرانیان مربوط به سال شمسی و بخشی دیگر از آداب و رسوم مربوط به سال قمری است.

فریبا نعمتی ادامه داد: به‌عنوان ایرانی در سال شمسی آداب و رسوم خاص خود را داریم، اما به‌عنوان مسلمان هم آئینی را که مربوط به سال قمری است، به‌جا می‌آوریم.

بزرگ یا کدخدای روستا برای آوردن روحانی یا طلبه به قم می‌رفت تا به‌مدت یک ماه در ماه مبارک رمضان در روستا احکام و شرعیات را بازگو کند وی با اشاره به اینکه یکی از آئین‌های سال قمری مسلمانان، ماه رمضان است، افزود: در گذشته که وسایل ارتباطی از جمله رادیو و تلویزیون و رسانه‌ها نبود، بزرگ یا کدخدای روستا برای آوردن روحانی یا طلبه به قم می‌رفت تا به‌مدت یک ماه در ماه رمضان در روستا احکام و شرعیات را بازگو کند.

کارشناس مردم شناسی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان با بیان اینکه در ماه رمضان هر منطقه غذای خاص خود را دارد و این موجب تفاوت‌ها در خوردن سحری و افطاری است و با اشاره به اینکه سال قمری چرخشی است و ماه رمضان مدتی در تابستان و مدتی در زمستان است، افزود: مناطق روستایی همدان بیشتر غذاهای ساده از جمله انواع آب‌گوشت و انواع آش‌ها را استفاده می‌کردند.

نعمتی با اشاره به اینکه در گذشته در فصل گرما اغلب نان و ماست و نان و شیر برای افطار استفاده می‌شد، افزود: این آداب و رسوم بیشتر در روستاها اجرا می‌شد.

کارشناس مردم شناسی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان با اشاره به اینکه در گذشته رادیو و تلویزیون برای اطلاع مردم از زمان افطار و سحر وجود نداشت، ادامه داد: افرادی که به آنها چاووش‌خوان، سحری‌خوان یا ذکرخوان گفته می‌شد، قبل از اذان صبح و یا افطار اقدام به اطلاع‌رسانی به مردم می‌کردند.

وی با اشاره به اینکه اگر روستا کوچک بود، چاووش‌خوان در بالای پشت‌بام خانه خود ذکرخوانی و سحرخوانی می‌کرد، افزود: با ذکرخوانی چاووش‌خوان در زمان سحر مردم بیدار می‌شدند و سحری می‌خوردند.

در روستاهای بزرگ یک نفر چاووش‌خوانی می‌کرد و یک نفر در خانه‌های مردم را می‌زد تا برای خوردن سحری از خواب بیدار شوند نعمتی با بیان اینکه در صورت بزرگ بودن روستا ۲ نفر مردم را از زمان سحر مطلع می‌کردند، افزود: در روستاهای بزرگ یک نفر چاووش‌خوانی می‌کرد و یک نفر درب خانه‌های مردم تقه می‌زد تا برای خوردن سحری از خواب بیدار شوند.

وی با اشاره به اینکه در ماه مبارک رمضان شب‌های قدر برای مردم از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، یادآور شد: اغلب افرادی که نذر یا حاجتی دارند، در ماه‌های قمری و شب‌های مهمی از جمله شب‌های قدر ادای نذر می‌کنند.

کارشناس مردم‌شناسی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان با بیان اینکه ماه مبارک رمضان ماه استجابت دعا است، افزود: مردم نذری‌های خود را در ماه مبارک رمضان ادا می‌کنند.

وی با بیان اینکه شیر گرم، خرما، آش، حلیم و مواردی از این قبیل اغلب به‌عنوان نذری داده می‌شود، ادامه داد: افرادی با وضع مالی بهتر معمولاً گوسفند قربانی کرده و آب‌گوشت نذری می‌دهند.

افطاری دادن و صله

رحم از آئین مردم در ایام ماه مبارک رمضان است

نعمتی افطاری دادن و صله‌رحم را از آئین مردم در ایام ماه مبارک رمضان است اعلام کرد و با اشاره به اینکه مردم اغلب نمازهای خود را در مساجد می‌خوانند، افزود: در شب عید فطر هم مردم متناسب با فتوای مراجع تقلید فطریه خود را کنار می‌گذارند تا به افراد مستمند داده شود.

در روز عید فطر در برخی مناطق استان همدان دید و بازدید انجام می‌شود و افرادی که عزیزی را از دست داده‌اند، نو عید می‌گیرند و افراد تازه عروس و تازه داماد هدیه دریافت می‌کنند کارشناس مردم‌شناسی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان با اشاره به اینکه روز عید فطر نماز به جماعت برگزار می‌شود، افزود: در روز عید فطر در برخی مناطق استان همدان دید و بازدید انجام می‌شود و افرادی که عزیزی را از دست داده‌اند، نو عید می‌گیرند و افراد تازه عروس و تازه داماد هدیه دریافت می‌کنند.

وی با اشاره به اینکه مردم در روز عید فطر سعی می‌کنند غذایی معمولی بخورند، چراکه بعد از یک ماه روزه‌داری بدن باید آمادگی پیدا کند تا به روال قبل برگردد، افزود: نمی‌توانیم بگوییم حتماً غذای خاصی در روز عید فطر استفاده می‌شود.

در گذشته مردم همدان در روز عید فطر آش ترشی می‌پختند

نعمتی با اشاره به اینکه در گذشته مردم همدان در روز عید فطر آش ترشی می‌پختند، افزود: آش ترشی یا آش خشکبار صفرا بر بدن است و اگر ماه رمضان هم‌زمان با فصل بهار باشد، آش ترشی را مصرف می‌کنند که بدن از یک مرحله وارد مرحله‌ای دیگر شود.

هنوز هم اگر در روز عید فطر گذارتان به همدان بیفتد بوی آش رشته ترشی را از برخی کوچه‌های همدان حس می‌کنید، چراکه به اعتقاد مردم بعد از یک ماه روزه‌داری، خوردن این آش دستگاه گوارشی را جلا می‌دهد؛ همدانی‌ها در این آش مواد مغذی از جمله گردو، آلو، میوه‌های خشک و خرما می‌ریزند و با سبزی‌های محلی آن را طبخ می‌کنند.

کارشناس گردشگری میراث فرهنگی استان همدان نیز در گفتگو با خبرنگار مهر با بیان اینکه طبق آنچه از گذشته‌های دور همدان در کتاب‌ها آمده است مردم در ماه‌های پیش از رمضان مواد غذایی لازم برای ماه روزه داری را آماده می‌کردند، گفت: پیش از آنکه یخچال وارد خانه‌های مردم همدان شود خانواده‌ها بنا به وسع مالی خود آرد، نان، برنج، روغن، شیره، حبوبات و سبزی‌های خشک شده را برای ایام روزه داری تهیه می‌کردند و چون در آن زمان نگهداری گوشت سخت بود آن را در زنبیلی گذاشته و با طنابی که به درختی بسته شده بود به درون چاه آب و بالاتر از سطح آب می‌فرستادند تا در آنجا خنک و سالم بماند و از آن برای تهیه غذا استفاده کنند.

مریم مقدم بابیان اینکه نحوه اطلاع دادن آغاز و پایان سحر به یکدیگر نیز جالب بوده است، گفت: در هر کوچه همسایگانی برای مناجات به پشت بام‌ها می‌رفتند و بانگ بلند مناجات سر می‌دادند و مردم پس از پایان مناجات آنان می‌فهمیدند که هنگام خوردن سحری است.

گروهی نیز با نگاه کردن به ماه و ستارگان حدود ساعت را تشخیص می‌دادند

وی گفت: در گذشته‌های دور گروهی نیز با نگاه کردن به ماه و ستارگان حدود ساعت را تشخیص می‌دادند و با دقّ الباب کردن در خانه همسایگان و یا کوبیدن به دیوار اتاق‌های مجاور، صاحبان آن اماکن را برای خوردن سحری از خواب بیدار می‌کردند.

مقدم با اشاره به اینکه در کتاب‌های فرهنگ همدان آمده که از دور قاجار که توپ به همدان آمد توپ‌هایی را بالای تپّه مصلی قرار می‌دادند و دهانه آنها را باروت و پارچه می‌بستند و سه نوبت در شب‌های ماه رمضان آتش می‌زدند و توپ در می‌کردند، گفت: نوبت اول، هنگامی که مردم باید بیدار شوند و غذاهای خود را گرم و سفره‌های سحری را آماده کنند توپ دوم برای صرف غذا و سرانجام توپ سوم نشان پایان سحری و آغاز صبح صادق بوده که با شنیدن آن، روزه گیران باید دست از غذا کشیده و برای شستشوی دندان‌ها و وضو و خواندن نماز صبح آماده می‌شدند.

کارشناس گردشگری میراث فرهنگی استان همدان با بیان اینکه در مورد زورخانه‌ها نیز عنوان شده که زورخانه‌های شهر همدان در ماه رمضان یک ساعت پس از افطار باز می‌شدند و ورزشکاران باستانی در آنجا ورزش می‌کردند، گفت: روزه داران معمولاً افطارشان را با نان و پنیر و سبزی و گرده و انگشت پیچ باز می‌کردند و پس از خوردن چای شیرین به خوردن غذاهایی که برای افطار آماده شده بود می‌پرداختند.

فاصله میان افطار و سحر، خانواده‌ها اغلب به دیدار یکدیگر می‌رفتند

مقدم با بیان اینکه غذاهای افطار بیشتر آش رشته، حلیم، حلوا، کوفته، شامی کباب بوده است، گفت: در فاصله میان افطار و سحر، خانواده‌ها اغلب به دیدار یکدیگر می‌رفتند و گاهی همین دید و بازدیدهای مقدمه‌ای برای انعقاد قرارداد عروسی میان ۲ جوان می‌شد.

وی به رسم و رسوم مردم همدان در شب ۲۷ ماه مبارک رمضان نیز اشاره و بیان کرد: از آنجایی که شب ۲۷ ماه مبارک رمضان، مصادف با هفتمین شب شهادت امیر مؤمنان (ع) است، بسیاری از مردم همدان این شب را نیز همانند لیالی قدر دانسته و به حسینیه‌ها و تکایا و مساجد رفته و عزاداری می‌کردند، گفت: رسم بوده که در روز ۲۷ ماه مبارک رمضان، دختران و زنانی که آرزویی داشتند یک تکه پارچه ندوخته را به همراه نخ و سوزن به مسجد می‌برند و در فاصله دو نماز ظهر و عصر، از آن کیسه‌ای می‌دوختند و دهانه‌اش را لیفه می‌گذاشتند و نخ کش می‌کردند و در آن سکه‌ای می‌انداختند چراکه اعتقاد داشتند این کیسه و سکه درون آن برکت خواهد آورد و موجب رفع گرفتاری‌های مالی آنان می‌شود.

این آداب و رسوم بیان‌گر آن است که هر چند مدرنیته بر زندگی بیشتر مردم وارد شده و در بیشتر ایام حکومت زندگی افراد را به دست گرفته، اما مردم شهر و استان همدان هنوز پایبند برخی رسم و رسوم در زندگی هستند که همین رسوم به زندگی زیبایی خاصی بخشیده است.