ضرورت استنباط احکام فقهی و حقوقی از اصول اخلاقی قرآن

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ: فضل‌الرحمان یکی از مهم‌ترین متفکران معاصر جهان اسلام است. او به سال ۱۹۱۹ در هزاره پاکستان (البته در دورانی که هنوز این از هند جدا نشده بود) به دنیا آمد. مقدمات علوم اسلامی را نزد پدرش مولانا شهاب الدین که از بزرگان فقهای اهل سنت در پاکستان بود، آغاز کرد. برای ادامه تحصیلات خود به دانشگاه آکسفورد رفت و در مقطع دکتری فارغ‌التحصیل شد او سپس در دانشگاه‌های مختلفی چون مک‌گیل، دورهام و… به تدریس پرداخت و بر زبان‌های یونانی، لاتین، آلمانی و فرانسوی تسلط پیدا کرد.

مدتی پس از جدایی پاکستان از هند و تشکیل این کشور به دعوت مسئولان در کشور خود سکنی گزید و ریاست مؤسسه تحقیقات اسلامی را بر عهده گرفت، اما نتوانست با پیروان تفکر سنتی اسلامی در پاکستان میانه خوبی برقرار کند و ناچار به بازگشت به نظام آکادمیک غربی شد. فضل الرحمان به مدت بیست سال کرسی تدریس مطالعات اسلامی را در دانشگاه شیکاگو در اختیار داشت و در همین سمت نیز به سال ۱۹۸۸ درگذشت.

فضل الرحمن نواندیشی دینی است که با نگاه‌های سنتی و قرائت‌های متحجرانه از قرآن مبارزه می‌کرد.

"خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ: فضل‌الرحمان یکی از مهم‌ترین متفکران معاصر جهان اسلام است"کتاب «مضامین اصلی قرآن» او از جمله مشهورترین آثار مرجع در حوزه قرآن‌پژوهی است که در محافل آکادمیک در داخل و به ویژه در خارج جهان اسلام با اقبالی گسترده رو به رو شد. در بسیاری از پژوهش‌های جدید به زبان‌های اروپایی (از جمله در دایرة‌المعارف قرآن انتشارات بریل) در بحث مفاهیم و مضامین قرآنی به این کتاب و دیدگاه‌های نویسنده آن به عنوان تلقی مسلمانان معاصر از مفاهیم قرآن استناد شده است.

«مضامین اصلی قرآن» علیرغم اهمیتش و تأثیری که می‌توانست در مطالعات قرآنی ایرانیان بگذارد، تا سال‌ها به فارسی ترجمه نشد، تا اینکه نشر کرگدن انتشار مجموعه‌ای تحت عنوان «اسلام‌پژوهی» را با دبیری مهرداد عباسی در دستور کار قرار داد. دو مجلد نخست این مجموعه دو کتاب مهم فضل الرحمان یعنی «مضامین اصلی قرآن» و «اسلام و مدرنیته: تحول یک سنت فکری» است.

نخستین چاپ «مضامین اصلی قرآن» با ترجمه فاطمه علاقه‌بندی سال ۹۷ با شمارگان ۷۰۰ نسخه و بهای ۳۵ هزار تومان و دومین چاپ آن نیز بهار ۹۸ با شمارگان ۷۰۰ نسخه و بهای ۴۰ هزار تومان در دسترس مخاطبان قرار گرفت. نشر کرگدن سومین چاپ «مضامین اصلی قرآن» را نیز چندی پیش با شمارگان ۷۰۰ نسخه و بهای ۵۰ هزار تومان منتشر کرد.

کتاب هشت فصل دارد. عناوین این فصول هشت‌گانه به ترتیب از این قرار است: «خدا»، «انسان به مثابه فرد»، «انسان در جامعه»، «طبیعت»، «نبوت و وحی»، «معاد»، «شیطان و شر» و «پیدایی جامعه اسلامی».

کتاب دو پیوست نیز با این سرفصل‌ها دارد: «اوضاع دینی جامعه مسلمانان در مکه» و «اهل کتاب و تنوع ادیان».

محور اصلی «مضامین اصلی قرآن» اخلاق قرآنی است. فضل الرحمان در مقدمه دو دلیل برای تألیف کتاب بیان می‌کند. نخست، پاسخ به مسلمانان و آن مفسران سنتی که نگاهی جزگرایانه به قرآن دارند. چراکه او معتقد است نگاه جزئی به قرآن باعث می‌شود که روح منسجم قرآنی را از دست بدهیم. دیگر، در پاسخ به غربیانی مانند جان ونسبرا که معتقد است قرآن در زمینه جدال‌های فرقه‌ای میان مسیحیان و یهودیان تشکیل شده و خاستگاه یهودی دارد.

"او به سال ۱۹۱۹ در هزاره پاکستان (البته در دورانی که هنوز این از هند جدا نشده بود) به دنیا آمد"به باور فضل‌الرحمان مبنای آثار اخلاقی مسلمانان تاکنون منابع یونانی و ایرانی بوده در حالی که قرآن خود سرشار از مضامین اخلاقی است. به نظر این متفکر قرآنی برای تأسیس نظام حقوقی اسلام نخست باید اصول اخلاقی قرآن را شناخت و سپس احکام فقهی و حقوقی را از آنها استنباط کرد.

ارزش کتاب به بررسی ترکیبی مفاهیم اصلی قرآن است: خدا، انسان، طبیعت، نبوت و وحی، معاد، خیر و شر و در نهایت زندگی اجتماعی. فضل‌الرحمان آیات قرآن را به صورت موضوعی دسته بندی می‌کند تا بتواند اصول و روش تفسیری‌اش را درباره هر یک از این مفاهیم ارائه کند. او در این کتاب از تمام ویژگی‌های محققی تجددگرا به شکلی خاص برخوردار است: رهایی از نظام طبقاتی و روابط بومی را ارزشمند می‌داند، خود را با پیشرفت علمی و رفاه اقتصادی وفق داده و مهم‌تر از همه اینکه مفاهیم گذشته‌ای را که با ماجرای پیشرفت مطابقت ندارد، رد می‌کند.

فضل‌الرحمان به عنوان مسلمانی تجددگرا معتقد بود که قرآن را باید بر اساس شرایط و ویژگی‌های دوره جدید تفسیر کرد و بی‌گمان چنین رویکردی مستلزم درکی روشن از روح کلی قرآن و پویایی جامعه پیچیده و چندوجهی امروز است. بنابراین، هر نسل باید روح کلی حاکم بر قرآن را از طریق مطالعه‌ای نو و تلاشی فکری و روحی در عصر خود درک کند.

شاید بتوان گفت مهم‌ترین عنصر در هرمنوتیک فضل‌الرحمان مفهوم «اجتهاد» است که بر اساس آن پیام قرآن باید در پرتو شرایط جاری به‌نحوی تفسیر شود که هدف قرآن، یعنی ایجاد نظام اخلاقی و برابری اجتماعی، را به بهترین شکل برآورده کند.

در بخشی از مقدمه مترجم بر این کتاب آمده است: «فضل‌الرحمان در کتاب مضامین اصلی قرآن، همچون دیگر آثارش، به مضامین اخلاقی توجهی خاص دارد. به گفتۀ او، اگر فهم ما از قرآن بر پایۀ روح اصلی قرآن یعنی اخلاق قرآنی باشد، پیام و معنای واحد و منسجم قرآن را دریافت خواهیم کرد. اگرچه تغییر فهم مردم معاصر از قرآن نسبت به فهم مردم عصر نزول، امری انکارناپذیر است، می‌توان ادعا کرد آنچه از قرآن در هر عصری تغییر نکرده و نخواهد کرد، روح اخلاقی آن است. فضل‌الرحمان با این دیدگاه در تلاش برای اثبات قابل فهم بودن پیام الهی در همۀ اعصار است و از اینکه مسلمانان بیشتر از فهم پیام اصلی قرآن به وجه ظاهری آن یعنی فصاحت و بلاغت الفاظ تمرکز کرده‌اند، اظهار تأسف می‌کند… او در پی تدوین نظریۀ یکپارچه و جامع اجتماعی-اخلاقی بر مبنای قرآن است و به نظر او چنین کاری در گذشته هرگز انجام نشده است. البته این بدان معنا نیست که فضل الرحمان صرفاً به یک روش معتبر در تفسیر اعتقاد دارد، بلکه معتقد است وجود تفاسیر متعدد برای بقای دین ضروری است و این امر از تقدس قرآن نمی‌کاهد، زیرا تقدس قرآن مربوط به متن آن است نه تفاسیری که حاصل فهم بشری‌اند.»