منابع زیرزمینی، آب رفتند/ شناسایی ۱۰۰ فروچاله در ایران

در حال حاضر ۵۵ درصد کل آب مصرفی کشور از منابع زیرزمینی برداشت می‌شود، این در شرایطی است که در ۱۶ استان کشور بیش از ۶۰ درصد و هشت استان بیش از ۸۰ درصد مصارف آب خود را وابسته به آب زیرزمینی هستند، خراسان‌رضوی، خراسان جنوبی، کرمان، فارس، یزد، هرمزگان، البرز و همدان حدود ۸۰ درصد از سبد تامین آب را از طریق سفره‌های زیرزمینی تهیه می‌کنند. برداشت بی‌رویه آب از منابع استراتژیک زیرزمینی موجب شده است تا ۲۷۷ دشت کشور در حالت بحران آبی و ۱۴۳ دشت در وضعیت فراتر از بحران یا به عبارتی ممنوعه بحرانی جای بگیرند.

ایران دارای اقلیم خشک و نیمه خشک بوده و دارای متوسط بارش ۲۵۰ میلی‌متر است که این میزان بارش حدود یک سوم متوسط جهانی است. از طرفی متوسط بارش کشور در گذر زمان رو به کاهش بوده به طوری که میانگین بارش ۵۳ ساله کشور حدود ۲۵۰ میلی‌متر بوده در حالیکه میانگین ۱۳ ساله اخیر به ۲۳۲ میلی‌متر کاهش یافته است. در کنار روند کاهشی بارش کشور، روند افزایشی دما باعث افزایش تبخیر و کاهش سهم بارش‌های مؤثر شده و شرایط مذکور در کنار تغییرات عوامل اجتماعی و اقتصادی در طول سالیان گذشته و همچنین عدم اتخاذ تصمیمات متناسب و سازگار با شرایط کم‌آبی، باعث عدم تغذیه مناسب و افت تراز آب زیرزمینی شده و همین امر باعث محدودیت منابع آب در دسترس می‌شود.

بر اساس آخرین آمار موجود، تعداد محدوده‌های مطالعاتی ممنوعه و ممنوعه بحرانی کشور به ۴۲۱ محدوده رسیده‌ است. روند نزولی آبخوان‌ها باعث وقوع کسری مخزن شدید شده که بر اساس متوسط ۲۰ سال اخیر، مقدار کسری مخزن سالانه حدود ۴.۴ میلیارد مترمکعب است.

"از طرفی متوسط بارش کشور در گذر زمان رو به کاهش بوده به طوری که میانگین بارش ۵۳ ساله کشور حدود ۲۵۰ میلی‌متر بوده در حالیکه میانگین ۱۳ ساله اخیر به ۲۳۲ میلی‌متر کاهش یافته است"با توجه به آنچه در بخش مصارف آب کشور شاهد هستیم، به طور سالانه حدود ۹۸ میلیارد مترمکعب آب در سطح کشور مصرف می‌شود که بخش عمده آن حدود ۹۰ درصد در بخش کشاورزی است.

محمود زارعی، پژوهشگر اقتصادی در این رابطه گفته است: عدم توسعه متناسب با آمایش سرزمینی، عدم هماهنگی بین‌بخشی، خرد بودن اراضی کشور، بی‌توجهی نسبت به برخورد با متخلفان و اتکا به سیاست مدیریت عرضه به‌جای مدیریت تقاضا، بخشی از انباشت مشکلات مدیریتی است که در طول زمان موجب تعمیق مشکلات آبی کشور شده، از سوی دیگر سوگیری شناختی مردم نسبت به فراوانی و در دسترس‌بودن آب، تک‌بعدی‌نگری نسبت به بحران آب و عدم دخیل‌سازی تغییرات اقلیمی در محاسبات ذهنی خود منجر به مصرف بی‌باکانه آب در کشور شده است.

وی با بیان اینکه آنچه رخ‌ داده حاصل سال‌ها انباشت مشکلات مدیریتی و فرهنگی است، حل بحران فردا نیازمند تدبیر امروز است. رسیدن وضعیت آبی کشور به نقطه تعادل نیازمند کاهش ۱۱ میلیارد مترمکعبی مصرف آب سالانه در کشور است، گفت: اجرای کامل الگوی کشت، کاشت محصولات کشاورزی که منجر به کاهش ۱۷ درصدی مصرف آب در بخش کشاورزی شود، فرهنگ‌سازی آب مبنا، استفاده از فناوری فضایی برای پایش مستمر وضعیت آبی کشور، اصلاح حکمرانی آبی و تمرکز بر مدیریت تقاضا به‌جای افزایش عرضه و توجه به توسعه پایدار بدون اتکا به منابع آبی همگی بخش از اقداماتی است که تمامی افرادی که در چارچوب جغرافیایی ایران زیست می‌کنند از مسئولان گرفته تا مردم می‌بایست به دنبال اجرای آن باشند تا بتوانند نفس آتشین اژدهای سرکش بحران آب را از سر نسل‌های آتی این سرزمین بزدایند.

به‌صورت معمول در ایران متوسط میزان بارش سالانه، یک‌سوم متوسط جهانی و یک‌دوم متوسط بارش در آسیاست، در کنار این بارش کمتر از متوسط جهانی، کاهش نزولات جوی به نسبت متوسط چندساله اخیر در کشور حاکی از برهم‌خوردن شدید شرایط اقلیمی است، موضوعی که اگرچه مختص ایران نیست، اما آسیب‌پذیری ایران از تغییرات اقلیمی نسبت به سایر کشورها بسیار شدیدتر است. افزایش ۱.۱ درجه‌ای متوسط دمای کشور که منجر به کاهش حجم یخچال‌های طبیعی و ماندگاری کمتر برف در ارتفاعات شده است در کنار افزایش حجم بارش‌های پراکنده و کوتاه‌مدت، روند روان‌آب‌ها و رودخانه‌های کشور را تحت‌تاثیر قرار داده است.

کدام دشت‌ها بیشترین فرونشست را دارند؟

از سوی دیگر با توجه به بهره‌برداری بیش از حد از منابع آب زیرزمینی پدیده فرونشست در بسیاری از مناطق گزارش شده است، آنطور که حمید رحمانی، معاون مدیرکل دفتر توسعه نظام فنی، بهره‌برداری و دیسپاچینگ برق‌آبی شرکت مدیریت منابع آب ایران در یاداشتی اعلام کرده ایران در منطقه‌ای کم آب و بطور تقریبی خشک قرار دارد، میزان آب‌های سطحی و ریزش‌های جوی کم بوده و در بسیاری از نقاط با حفر چاه و قنات سعی شده آب مورد نیاز از سفره‌های زیرزمینی تامین شود، در نتیجه با برداشت بی‌رویه از این منابع، به تدریج سطح آب زیرزمینی پایین رفته و در ادامه منجر به فرونشست زمین شده است.

به گفته وی سازمان زمین شناسی کشور به عنوان مسئول بررسی مخاطرات زمین شناسی کشور، بررسی‌ها و اندازه گیری هایی را در نقاط مختلف انجام داده است.

اولین گزارش این سازمان در سال ۱۳۷۷ در رابطه با فروچاله اختیار آباد کرمان تهیه شده و در دشت کبودراهنگ و فامنین استان همدان نیز فروچاله‌های متعددی دیده شد. در ادامه کارشناسان سازمان زمین شناسی کشور در سال ۸۰ تا ۸۱ بررسی‌های جامعی را جهت بررسی سازوکار فرونشست‌ها و خطرات ناشی از آنها انجام دادند.

به گفته معاون مدیرکل دفتر توسعه نظام فنی، بهره‌برداری و دیسپاچینگ برق‌آبی شرکت مدیریت منابع آب ایران بررسی‌های دور سنجی در سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور تاکنون محدوده و نرخ فرونشست دشت‌های تهران-شهریار، ورامین، قرچک، ایوانکی، گرمسار، کرج، هشتگرد، قزوین، اصفهان، کاشان، مهیار، گلپایگان، مشهد، نیشابور، کاشمر، تربت حیدریه، رفسنجان، زرند و کرمان را مشخص کرده که در بین آنها دشت‌های رفسنجان و کاشمر با نرخ سالیانه ۳۰ سانتی متر بیشترین نرخ را داشته‌اند.

رحمانی اظهار کرد: تاکنون با استفاده از روش تداخل سنجی رادار (InSAR)، محدوده و نرخ فرونشست در دشت‌های ۵ استان کشور شامل استان‌های تهران، خراسان رضوی، قزوین، کرمان و اصفهان مشخص شده است و حدود ۱۰۰ فروچاله در ایران شناسایی شده که بیشترین تعداد آنها در استان همدان و بزرگترین آنها در اختیار آباد کرمان قرار دارند. سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور همچنان در حال شناسایی پهنه‌های دارای پدیده فرونشست و مطالعات تکمیلی در این زمینه است.

کاهش منابع زیرزمینی آب در استان‌های وابسته و وقوع فرونشست می‌تواند چالش‌های جبران‌ناپذیری را ایجاد کند، هر چند در سال‌های اخیر اقداماتی در این راستا انجام شده اما روند نزول آب‌های زیرزمینی و پیامدهای آن گویای وجود چالش‌های بی‌شمار در این حوزه است که می‌بایست بیش از این مورد توجه قرار بگیرد.

بیشتر بخوانید:

• سیاه، سفید، خاکستری؛ چرا خودروهای رنگی دیگر طرفدار ندارند؟/ بهترین رنگ خودرو کدام است؟

• کامیونداران اعتصاب کرده اند؟ / روزنامه اصولگرا: اعتراضات زیاد است ، تبدیل به بحران شود، جمع‌وجور کردنش،سخت‌تر می‌شود