عضویت دائم ایران درسازمان شانگهای، گام عملی همکاری با شرق

سازمان همکاری شانگهای، ابتدا در سال ۱۹۹۶ با حضور کشورهای چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان تحت عنوان گروه شانگهای پنج، در جهت حل و فصل اختلافات مرزی شکل گرفت. کارکرد مثبت شانگهای پنج موجب شد این گروه در سال ۲۰۰۱ با عضویت ازبکستان به سازمان همکاری شانگهای بدل شود، مبارزه با سه چالش: تروریسم، افراط گرایی و جدایی طلبی از مهمترین اهداف اولیه این سازمان بود و به تدریج طیفی از مسائل امنیتی، اقتصادی و سیاسی را نیز در برگرفت.
هند، ایـران و پاکسـتان در سـال ۲۰۰۵ در نشست سران آستانه قزاقستان بــه عنــوان اعضـای ناظـر این سازمان در آمدند اما عضویت دائم کشورها در سازمان روند متفاوت و طولانی سپری کرده است، به طوری که این سازمان به جز اعضای اولیه تا کنون فقط با عضویت دو کشور هند و پاکستان در سال ۲۰۱۷ پس از گذشت ۱۲ سال از عضویت ناظر آنها موافقت کرده است و عضویت دائم کشورهای ایران، افغانستان، مغولستان و بلاروس همچنان صورت نگرفته است.
طبق مفاده ماده ۱۳ منشور سازمان در خصوص پذیرش عضو دائم جدید، کشور متقاضی باید رسماً از دبیرخانه و رئیس دوره‌ای تقاضا نماید وعضویت با اتفاق آراء شورا‌ی‌سران کشورها صورت می‌گیرد. موضوع عضویت دائم ایران تاکنون دو بار در نشست سران این سازمان مطرح شده که نخستین تقاضای عضویت دائم ایران در این سازمان در سال ۲۰۰۸ به دلیل قرار گرفتن ایران در ذیل فصل ۷ منشور با این استدلال که کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای طبق اساسنامه تعهداتی در قبال یکدیگر دارند که با وجود تحریم های ایران عمل به این تعهدات ممکن نیست، رد شد.
در سال ۲۰۱۶ پس از برجام و رفع تحریم های بین المللی تقاضای عضویت دائم ایران برای دومین بار مطرح شد که با مخالفت تاجیکستان با اتهام واهی حمایت جمهوری اسلامی از حزب نهضت اسلامی تاجیکستان این تقاضا رد شد. اما باید توجه داشت سازمان همکاری شانگهای یک سازمان هژمونیک است که چین و روسیه بازیگران اصلی این سازمان هستند و نباید اراده مستقلی برای کشورهایی نظیر تاجیکستان قائل شد.
اظهارات اخیر علی شمخانی، دبیرشورای عالی امنیت ملی که پس از گفت‌و‌گویی با نیکولای پاتروشف، دبیر شورای امنیت فدراسیون روسیه، عنوان داشت: «موانع سیاسی برای عضویت ایران در پیمان شانگهای برداشته شده و با طی تشریفات فنی عضویت ایران نهایی خواهد شد»، مجدد موضوع عضویت دائم ایران در این سازمان را وارد محافل سیاسی و رسانه‌ای کرد.

"سازمان همکاری شانگهای، ابتدا در سال ۱۹۹۶ با حضور کشورهای چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان تحت عنوان گروه شانگهای پنج، در جهت حل و فصل اختلافات مرزی شکل گرفت"گمانه زنی‌هایی نیز در خصوص سفر سید ابراهیم رئیسی برای شرکت در نشست آتی سران این سازمان در تاجیکستان هم مطرح شد. با وجود این پذیرش عضویت دائم ایران به صرف موافقت روسیه امری قطعی نیست، چراکه در سال ۲۰۱۶ نیز بحث عضویت دائم ایران با موافقت ضمنی روسیه مطرح شد ولی به سرانجام نرسید.
باید توجه داشت از سال ۲۰۱۶ تا کنون تحولات مهمی در نظام بین الملل و روابط ایران با قدرت‌های شرقی صورت گرفته است که از مهمترین آن می‌توان به افزایش تنش‌ها و رقابت‌های سیاسی، نظامی و اقتصادی بین چین و روسیه با آمریکا و قرارداد ۲۵ ساله ایران و چین اشاره کرد، از طرفی ایران نیز با خروج آمریکا از برجام سیاست راهبردی همکاری با شرق به طور جدی‌تر در دستورکار قرار داده است، که این عوامل می‌تواند در نشست آتی سران این سازمان منجر به عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای شود.

مجید شجاعی
کارشناس روابط بین الملل