اولین اقدام اصلاحی امام علی(ع) مساوات در تقسیم بیت‌المال بود

خبرگزاری مهر-گروه دین و آئین- نگار احد پور اقبلاغ: در اندیشه دینی، و از جمله اسلام، نیز عدالت جایگاه مهمی را به خود اختصاص داده و به ویژه در اندیشه شیعی «عدل» به عنوان یکی از اصول اعتقادی مطرح شده است که علاوه بر عرصه باور و اعتقاد، بازتاب‌های مهمی در حوزه سیاسی و اجتماعی دارد. بعثت پیامبران و تشریع ادیان نیز برای به سعادت رساندن انسان‌ها با اجرای قسط و عدل در زندگی آنان بوده است. آن فلسفه بعثت پیامبران را استقرار عدالت و گسترش آن دانسته و آن را بارزترین ویژگی آفرینش و نیکوترین خصلت انسان معرفی کرده است.

موضوع عدالت از دیرزمان جز مهمترین مباحث و دغدغه‌های بشر و اندیشمندان سیاسی بوده است و آرا و نظریات گوناگونی درباره آن بیان شده و به رشته تحریر درآمده است. از طرف دیگر، حضرت علی علیه‏السلام گذشته از این که امام معصوم شیعیان است، در تاریخ بشر به عنوان یک متفکّر و سیاستمداری مطرح بوده که همواره نامش قرین عدالت می‌باشد. بحث عدالت در اندیشه‌های سیاسی امام علی علیه‏السلام بحثی بسیار گسترده و عمیق است که تأمّل، تفکّر و مجال قابل توجهی می‌طلبد.

برای واکاوی سیره امیرالمومنین علی علیه السلام در خصوص مسئله عدالت با حجت الاسلام و المسلمین علی اکبر ذاکری خمی، پژوهشگر تاریخ اسلام و عضو هیئت علمی پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت (ع) به گفتگو نشستیم که در ادامه حاصل آن را می‌خوانید:

حجت الاسلام علی اکبر ذاکری در گفتگو با مهر، با اشاره به اصلاحات اقتصادی در حکومت حضرت علی (ع) به عنوان یکی از مهمترین عرصه‌های حکومت علوی، عنوان کرد: حضرت امیرالمومنین (ع) در ابتدای رسیدن به حکومت اصلاحاتی را در زمینه امور بیت‌المال با محوریت حکومت اسلامی آغاز کردند.

"بعثت پیامبران و تشریع ادیان نیز برای به سعادت رساندن انسان‌ها با اجرای قسط و عدل در زندگی آنان بوده است"با توجه که حاکمان گذشته از زمانی که دیوان تشکیل دادند در تقسیم بیت‌المال امتیازاتی را برای افرادی خاص قائل بودند، افرادی ۱۲ هزار دینار، عده‌ای ۵ هزار، عده دیگری ۲ هزار و کسانی هم کمتر از این مبلغ را در تقسیم عطا (تقسیم سالیانه بیت‌المال) دریافت می‌کردند.

مساوات در تقسیم سالیانه بیت‌المال

وی افزود: معمولاً در گذشته مرسوم بود آنچه به عنوان «معونه» به مردم اعطا می‌شد، مثل بودجه عمومی کشور، بر اساس سال بود، اما در زمان عثمان؛ حتی از این مقدار هم انحراف پیدا شد و افراد خاصی سهم بیشتری از بیت‌المال می‌گرفتند، بخشش‌های خارج از ضوابط و غیر متعارف در زمان عثمان رواج پیدا کرد و علامه امینی در کتاب شریف الغدیر مواردی از آن را ذکر کرده، حضرت علی (ع) در نهج‌البلاغه در خطبه سوم به گونه‌ای این موضوع را مطرح کرده‌اند. بنابراین اولین اصلاحی که حضرت در حوزه اقتصادی انجام دادند این بود که بیت‌المال را عادلانه تقسیم کردند، یعنی تفاوتی بین فقیر و غنی و با سابقه و بی سابق قائل نبودند.

ذاکری با اشاره به اینکه حضرت در روز سوم حکومتشان چند تن از افراد قابل اعتماد را به عنوان مسئول بیت‌المال تعیین کردند، گفت: ایشان عمار یاسر و ابوالهیثم بن تیهان و علی بی ابی رافع را انتخاب و در این مسند قرار دادند و الزام کردند که به هر یک از افراد، اعم از زن و مرد، پیر و جوان، فقیر و غنی و برده‌های آزاد شده؛ بدون هیچ تفاوتی ۳ دینار (۳۰ درهم) بدهند، این یکی از اقدامات اصلاحی بود که حضرت در اوایل حکومت انجام دادند و آنچه در خزانه بیت‌المال مدینه بود به طور مساوری بین افراد تقسیم شد.

اولین اصلاحی که حضرت علی علیه السلام در حوزه اقتصادی انجام دادند این بود که بیت‌المال را عادلانه تقسیم کردند، یعنی تفاوتی بین فقیر و غنی و با سابقه و بی سابق قائل نبودند

وی خاطرنشان کرد در اینجا ذکر یک نکته الزامی است که این تقسیم به جز حقوقی بود که به عنوان مثال به قاضی، فرماندار یا استاندار می‌دادند، این اشخاص یک حقوق ماهیانه یا سالیانه داشتند بعلاوه سهمی از بیت‌المال. نکته دوم مبنای این تقسیم عادلانه بیت‌المال، این بوده که مردم در قبال سهمی که از خزانه داشتند، موظف بودند در زمان‌هایی که خطری متوجه جامعه می‌شود، از رهبر جامعه اسلامی حمایت کنند.

محروم کردن سعد بن ابی وقاص، عثامه بن زید و عبدالله عمر از بیت‌المال

وی گفت: بنابراین به این دو نکته باید توجه کنیم، یکی اینکه این تقسیم که به آن عطا می‌گفتند، مستقل از مسئله حقوق بوده و دوم اینکه مردم موظف بودند در مواردی که جامعه در خطر بود و جنگ‌هایی به حضرت تحمیل می‌شد، از حضرت حمایت کنند. حضرت به همین دلیل سهم بیت‌المال سعد بن ابی

وقاص، عثامه بن زید، عبدالله عمر، را قطع کردند، چراکه این افراد از حضرت علی علیه السلام در جنگ حمایت نکردند و برخی حتی بیعت هم نکردند با حضرت، سپس نامه نوشتند برای حضرت، حضرت پاسخ دادند این بیت المال برای کسانی است که از حق دفاع می‌کنند، شما نه از حق دفاع کردید و نه حتی زبانی از حق دفاع می‌کنید. این اقدام حضرت یعنی تقسیم مساوی و عادلانه بیت‌المال عکس‌العمل هایی را به همراه داشت.

وی افزود: دومین اقدام حضرت در خصوص اصلاح مسائل اقتصادی، گردآوری منصفانه بیت‌المال متشکل از درآمدهایی بود که به آن می‌رسید، این درآمدها در دو بخش بود، یک بخشی که عنوان زکات داشت و صرف فقرا و نیازمندان می‌شد، یکی بخشی هم که بیشتر از طریق خراج بود، در گردآوری هریک از این بخش‌ها نیز حضرت اصلاحاتی انجام دادند، در زکات یا به تعبیری صدقات، امیرالمومنین دستوراتی داشتند که در نامه ۲۵ نهج

البلاغه آمده و کسانی که می‌خواستند به جمع‌آوری سهم گوسفندان و شترهای مردم بپردازند را خطاب قرار می‌دهد.

این استاد تاریخ اسلام تصریح کرد: نتیجه اصلاحاتی که حضرت علی (ع) در ابعاد مختلف انجام دادند این بود که وضع مردم کوفه بهبود یافت.

خود حضرت در سخنی بیان می‌کنند، که کوفه شهر متنعمی است که همه نان گندم می‌خوردند، سرپناهی دارند و از آب گوارا بهره‌مند هستند که نتیجه تقسیم عادلانه بیت‌المال بوده است.

وی با ذکر ویژگی دیگری از دوران حکومت حضرت علی (ع) گفت: عطا یا تقسیم اموال در بین مردم معمولاً، سالی یک‌بار اتفاق می‌افتاد، اما حضرت علی (ع)، اگر زودتر از موعد سالانه، مال و دارایی در خزانه جمع می‌شد که کفاف جمعیت جامعه را می‌داد، آن را به همان شیوه تقسیم عادلانه تقسیم می‌کرد و اجازه نمی‌داد لحظه‌ای در آن باقی بماند.

ذاکری با اشاره به سخنی از امیرالمومنین (ع) تصریح کرد: حضرت در جایی فرمودند، من خزانه دار شما نیستم که بخواهم اموال را در بیت‌المال نگه دارم، این اموال باید به مردم برسد و مشکل مردم را حل کند.

این عضو هیئت علمی پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت (ع) خاطرنشان کرد: یکی دیگر بازخوردهای اصلاحات اقتصادی دوران حضرت علی (ع)، این بود که طبق رسمی که ایرانیان داشتند، در مناسبت‌هایی مانند نوروز، جشن مهرگان و… برای رهبر مسلمین هدایایی ارسال می‌کردند و به خصوص حضرت امیر (ع) که رفتارشان با اقلیت‌های کوفه بسیار خوب بود، (ایرانیان نیز در کوفه جز اقلیت‌ها بودند) را جهت حضور در این مناسبت، دعوت می‌کردند و یا هدایایی را تقدیم می‌کردند، حضرت همه آنها را به نفع مردم تقسیم می‌کرد.

حمایت از تمام اقشار جامعه اعم از مسلمان و غیرمسلمان

وی افزود: حکومت حضرت علی (ع) در بعد اقتصادی، یک ویژگی و تمایز بارز با سایر حکومت‌های تاریخ داشت و آن اینکه، ایشان از تمام ضعفا و مستمندان حمایت می‌کردند و دلسوز بودند، و اینطور نبود که فقط فقرا و نیازمندان مسلمین از این حمایت‌ها بهره مند شوند، بلکه نیازمندان غیر مسلمان را نیز تحت لطف خود قرار می‌دادند.

یکی دیگر از اقداماتی که در دوران حکومت علی بن ابیطالب (ع) صورت گرفت، این بود که برای برنامه‌های فرهنگی سهمی از بیت‌المال در نظر می‌گرفتند، به عنوان مثال قاریان قرآن کریم سالیانه ۲۰۰ دینار از بیت‌المال سهم داشتند، در واقع این اقدامات، بخشی از نتایج و ثمراتی بود که در جامعه بر اثر اصلاحات امیرالمومنین (ع) صورت گرفت و خود به گونه‌ای جنبه اصلاحی داشتند.

ذاکری با بیان اینکه مخالفت‌های بسیاری با حضرت در خصوص این اصلاحات در جامعه صورت می‌گرفت، خاطرنشان کرد: بسیاری از خواص و شخصیت‌ها و بزرگان جامعه، برایشان سخت و غیرقابل باور که با جایگاه اجتماعی بالا، با فقرا و افراد عادی، سهم یکسانی دریافت کنند، حضرت در پاسخ همه آنها می‌فرمودند که اگر مال شخصی خودم هم بود، باز هم آن را عادلانه تقسیم می‌کردم.

این پژوهشگر تاریخ اسلام با اشاره به الگو برداری از حضرت امیرالمومنین (ع) در اصلاح وضعیت اقتصادی کشور، گفت: گام اول در اصلاح این وضعیت، توجه به گردآوری منابع بیت‌المال است، در این گردآوری باید شرایط و قوانینی خاص رعایت شود، جمع‌آوری مالیات باید کاملاً عادلانه اتفاق بیفتد و به گونه‌ای نباشد که برخی از مردم مالیات را پرداخت و برخی دیگر، از پرداخت مالیات سر باز زنند، درزمان حضرت همه مردم حتی ضعفا نیز موظف به پرداخت مالیات بودند، اما با رعایت مراعات. نکته دیگر اینکه در تقسیم، هزینه کرد و به‌کارگیری منابع مالیات نیز باید شرایطی را در نظر گرفت: طبیعی است که وضعیت امروز جامعه اسلامی با گذشته متفاوت است، در گذشته سهم هر شخص از مالیات به او پرداخت می‌شد و مردم به صلاحدید خودشان آن را مصرف می‌کردند، اما امروزه دولت‌ها موظف هستند از بیت‌المال، ابزارهای را برای مردم فراهم کنند از جمله اینکه در کشور اشتغال ایجاد کنند؛ زمینه‌های توسعه را فراهم کنند، دولتمردان و برنامه ریزان باید برای مصرف بیت‌المال و ایجاد امکانات در جامعه عادلانه عمل کنند، متأسفانه امروز توزیع عادلانه بیت‌المال را در کشور شاهد نیستیم، چنانچه مناطقی از کشور از امکانات اولیه زندگی محرومند و بسیاری دیگر برخوردار و توازنی میان این دو منطقه برقرار نیست.