آیا فناوری تشخیص چهره جای گشت ارشاد را خواهد گرفت؟

حدود دو ماه پیش از جان‌باختن مهسا امینی در بازداشتگاه گشت ارشاد، جمهوری اسلامی طبق رویه هرساله خود در روز ۲۱ تیر، با اعلام روز «عفاف و حجاب»، پافشاری خود در این زمینه را برجسته‌تر کرد، اما این بار با تشدید وضعیت، قرارگاهی به نام «قرارگاه ۲۱ تیر» نیز برپا کرد تا با ابلاغ «شاخص‌هایی»، «بهبود وضعیت حجاب و عفاف در دستگاه‌ها» را پیگیری کند.

زنان ایرانی مخالف حجاب اجباری اما با انتشار تصاویر بدون حجاب خود در شبکه‌های اجتماعی که در خیابان‌ها، فروشگاه‌ها، در خودروی شخصی یا وسایل حمل و نقل عمومی گرفته شده بود این بار در برابر این کارزار حکومتی صف‌آرایی کردند و هشتگ «حجاب بی‌حجاب» نیز در آن روز در توئیتر فراگیر شد.

کمتر از سه هفته مانده به جان‌باختن مهسا امینی، محمدصالح هاشمی گلپایگانی، دبیر ستاد امر به معروف و نهی از منکر، روز ۷ شهریور مدعی شد که ازین پس اگر افراد در معابر عمومی نظیر مترو حجاب را رعایت نکنند دوربین از آنها عکس می‌گیرد و با «فناوری تشخیص چهره»، تصاویر با عکس کارت ملی تطبیق داده شده و مبلغ جریمه برایشان پست خواهد شد.

۵ روز بعد از این اظهارات، سایت خبری دیده‌بان ایران با اشاره به گفته‌های دبیر ستاد امر به معروف، از قول «یک منبع آگاه» نوشت که «با پیگیری‌های انجام شده مشخص شد، دوربین‌های مترو تهران قادر به شناسایی چهره افراد نیستند.»

این منبع در این باره بیان کرد که «دوربین‌های داخل قطار و سکو تصاویر را ضبط می‌کنند اما پردازش آن انجام نمی‌شود و تنها راه حل آن زوم تصویر روی چهره فرد است.»

اما دو روز پس از انتشار مطلب دیده‌بان ایران، روزنامه گاردین مطلبی در همین خصوص منتشر کرده و احتمال گرفتار شدن شهروندان ایرانی در تار عنکبوت تشخیص چهره از سوی حکومت جمهوری اسلامی را کم ندانست.

در این گزارش، آزاده اکبری، پژوهشگر دانشگاه توئنته هلند به گاردین گفت: «تعداد زیادی از جمعیت ایران اکنون در بانک ملی داده‌های بیومتریک هستند، زیرا بسیاری از خدمات عمومی به شناسه‌های بیومتریک وابسته است؛ بنابراین دولت به همه چهره‌ها دسترسی دارد. آنها می‌دانند مردم از کجا آمده‌اند و به راحتی می‌توانند آنها را پیدا کنند. یک فرد در یک ویدیوی پرطرفدار را می‌توان در چند ثانیه شناسایی کرد.»

او افزود: «حکومت با این کار یک نکته را ثابت می‌کند: فکر نکنید اتفاق کوچکی که در اتوبوس در جایی رخ می‌دهد فراموش می‌شود. ما می‌دانیم که شما کی هستید و شما را پیدا خواهیم کرد و سپس باید عواقب آن را متحمل شوید.»

مهسا امینی، دختر ۲۲ سالهٔ ایرانی، پس از دستگیری از سوی گشت ارشاد در تهران در اثر ضربات مأموران به سرش روز ۲۵ شهریور جان خود را از دست داد و این اقدام جرقه چندین ماه اعتراض سراسری در ایران را زد.

یک هفته بعد از جان‌باختن مهسا امینی، موسی غضنفرآبادی، رئیس کمیسیون حقوقی و قضایی مجلس در پاسخ به پرسش یکی از خبرنگاران در رابطه با ادامه کار گشت ارشاد و احتمال تغییر قانون در این زمینه گفت: «الان یک اتفاقی افتاده است، نباید از آغاز تا امروز همه موضوعات را زیر سوال ببریم، این ظلم است، خیانت است ... دوربین‌های ثبت تخلفات راهنمایی و رانندگی حضور پلیس را کم کرده، به کار گرفتن دوربین‌های ثبت چهره می‌تواند این کار را به صورت سیستماتیک اجرایی کند و حضور پلیس کم شود که در نتیجه دیگر برخوردی هم میان پلیس و شهروندان به وجود نخواهد آمد.»

موسی غضنفرآبادی در ادامه نیز گفت: «الان که ما الحمدلله امکانات نرم‌افزاری داریم.

"یک فرد در یک ویدیوی پرطرفدار را می‌توان در چند ثانیه شناسایی کرد.»او افزود: «حکومت با این کار یک نکته را ثابت می‌کند: فکر نکنید اتفاق کوچکی که در اتوبوس در جایی رخ می‌دهد فراموش می‌شود"کسی که در خیابان تخلف انجام می‌دهد، کسی می‌خواهد بیاید نظم جامعه را از این طریق به هم بریزد با یک وضع زننده حضور پیدا کند، این نیاز به قانون دارد که مثلاً عکس گرفته شود، مشخصات مشخص شود و جرائم قانونی که وجود دارد اعمال شود. نرم‌افزارهایی وجود دارد که این کار از طریق آن‌ها انجام شود و در این صورت درگیری فیزیکی هم به وجود نمی‌آید مانند قانون راهنمایی رانندگی.»

این سخنان پس از آن بیان شد که بنابر اخبار مختلف، ازجمله محتوای بولتن‌های هک‌شده خبرگزاری فارس، بسیاری از ماموران جمهوری اسلامی نیز از درگیری دائمی با مردم و برخوردهای فیزیکی خسته شده و در میان این نیروها ریزش پیش آمده است.

«نشانه‌ها»

چهار ماه از آن زمان می‌گذرد و دیگر سخنی از مسئولان جمهوری اسلامی در پیوند با نرم‌افزار تشخیص چهره یا استفاده از آن علیه شهروندان شنیده نشده، اما مجله معتبر «وایرد» که در حوزه ارتباطات و فناوری‌های جدید فعالیت می‌کند، روز بیستم دی در این ارتباط نگاهی به چهار ماه گذشته داشته است.

«وایرد» در این مورد گفت‌وگویی داشته است با شاپرک شجری‌زاده، یکی از زنانی که در اواخر سال ۱۳۹۶ با ایستادن بر سکو و بر سر چوب کردن شال سفید به حجاب اجباری در ایران اعتراض کردند.

خانم شجری‌زاده که پس از آزادی به قید وثیقه به کانادا رفته به این نشریه می‌گوید نشانه‌هایی از دست یافتن جمهوری اسلامی به این نرم‌افزار دیده می‌شود.

به نوشته «وایرد»، شاپرک شجری‌زاده و دیگرانی که اعتراضات جاری را زیر نظر دارند متوجه شده‌اند که برخی از افراد دخیل در تظاهرات، چند روز بعد از تظاهرات با مراجعه پلیس مواجه می‌شوند. زنانی نیز به خانم شجری‌زاده و دیگران خبر داده‌اند که موضوع برخی از این مراجعه‌ها، «بدحجابی» در روزهای قبل از آن بوده است.

خانم شجری‌زاده می‌گوید: «بسیاری از مردم در خیابان‌ها دستگیر نشده‌اند. آنها یکی دو روز بعد در خانه‌هایشان دستگیر شدند و این الگو نشان می‌دهد که الگوریتم تشخیص چهره در حال حاضر مورد استفاده قرار می‌گیرد.»

این گزارش ادامه می‌دهد که مهسا علیمردانی که در دانشگاه آکسفورد دربارهٔ آزادی بیان در ایران تحقیق می‌کند، اخیراً از زنان داخل ایران گزارش‌هایی دریافت کرده که نشان می‌دهد آنها بدون این‌که هیچ تعامل یا برخورد قبلی با ماموران داشته باشند، برگه‌های هشدار یا جریمه «نقض قانون حجاب» دریافت کرده‌اند.

خانم علیمردانی می‌گوید که حکومت جمهوری اسلامی سال‌ها صرف ساختن یک شبکه نظارت دیجیتالی کرده و پایگاه داده هویت ملی ایران که در سال ۲۰۱۵ ایجاد شده شامل داده‌های زیست‌سنجی (بیومتریک) مانند اسکن چهره است و از این اطلاعات هم برای کارت‌های شناسایی ملی و هم برای شناسایی مخالفان حکومت استفاده می‌شود.

کاترین گروت، تحلیلگر پژوهشی در موسسه «خانه آزادی»، یک سازمان غیرانتفاعی تحت حمایت دولت ایالات متحده که در زمینه حقوق بشر فعالیت می‌کند، به «وایرد» می‌گوید که در سال‌های اخیر شاهد تغییری در ایران بوده و آن، حرکت حکومت از اتکا به خبرچین‌ها و گشت‌های فیزیکی به سمت پایش دیجیتال خودکار برای هدف قرار دادن افراد است.

او نیز مانند مهسا علیمردانی، گزارش‌هایی از افرادی دریافت کرده که برای فعالیت‌های خود از پلتفرم‌های آنلاین در ایران استفاده می‌کنند و گمان‌شان اکنون بر این است که مقامات به نحوی قادر به شناسایی آفلاین و سپس هدف قرار دادن آنها شده‌اند.

کاترین گروت می‌گوید که رژیم‌های مستبد در سراسر جهان خواهان بهره‌گیری از فناوری تشخیص چهره برای سرکوب مخالفان هستند اما بسیاری از آنها فاقد زیرساخت‌های فنی لازم‌اند.

او اضافه می‌کند که جمهوری اسلامی که از سال ۲۰۲۰ استفاده از این فناوری را برای صدور جریمه‌های راهنمایی و رانندگی و ارسال اخطار به زنان از طریق پیامک در مورد داشتن حجاب در داخل وسیله نقلیه آغاز کرده، اکنون هم اراده دولتی و هم توانایی فیزیکی به‌خدمت گرفتن این تکنولوژی برای سرکوب بیشتر اجتماعی و سیاسی را دارد.

به گفته او، در صورت جریان داشتن چنین موردی، جمهوری اسلامی اولین رژیم در جهان است از تکنیک تشخیص چهره و بانک اطلاعاتی برای پوشاندن اجباری حجاب مورد نظر خود به سر زنان استفاده می‌کند.

چین و سپاه پاسداران

وب‌سایت آی‌پی‌وی‌ام (IPVM)، مرجع فناوری امنیت فیزیکی که نظارت تصویری، کنترل دسترسی، شناسایی سلاح و موارد دیگر را پوشش می‌دهد، در گزارش دسامبر ۲۰۲۱ خود اعلام کرد که شرکت چینی دوربین‌سازی و هوش مصنوعی «تیاندی» به تقویت برنامه‌های نظارتی جمهوری اسلامی کمک می‌کند.

شبکه ان‌بی‌سی نیوز آمریکا نیز خبر داد که شرکت «تیاندی تکنولوژی» همان شرکتی است که به حکومت چین در سرکوب و شناسایی مسلمانان ایغور و دیگر اقلیت‌ها با استفاده از فناوری تشخیص چهره کمک می‌کند.

درپی انتشار این گزارش‌ها، دولت آمریکا اواخر آذرماه اعلام کرد که «تیاندی» فناوری ساخت آمریکا را در اختیار سپاه پاسداران قرار داده و آمریکا «تیاندی» را به فهرست سیاه خود اضافه کرده است.

طبق این گزارش، تا پیش از این تحریم، شرکت آمریکایی اینتل کورپ، غول صنعت نیمه‌رساناها در کالیفرنیا، قطعاتی را در اختیار «تیاندی تکنولوژی» قرار می‌داده است.

مارکو روبیو، سناتور جمهوری‌خواه، از تصمیم دولت جو بایدن برای تحریم «تیاندی» استقبال کرده و آن را اقدامی درست خوانده اما گفته است که اقدامات بیشتری در این راستا لازم است.

با استفاده از گاردین، وایرد، دزرت نیوز، آی‌پی‌وی‌ام، دیده‌بان ایران، شهر سخت‌افزار، انقلاب اسلامی.کام