قوانین بین المللی درباره ماجرای مزاحمت برای هواپیمای مسافربری ایرانی چه می‌گویند؟

شامگاه پنجشنبه، دو جنگنده آمریکایی برای یک فروند هواپیمای مسافربری شرکت ماهان (پرواز تهران - بیروت) در آسمان سوریه ایجاد مزاحمت و این پرواز را مجبور به فرود اضطراری کرد. این هواپیمای مسافربری به شماره ۱۱۵۲ که از تهران به مقصد بیروت در حرکت بود، با مزاحمت جنگنده های آمریکایی مواجه و ناچار به کاهش ناگهانی سرعت و فرود اصطراری در فرودگاه بیروت شد که در اثر این حادثه، شماری از مسافران این پرواز پس از فرود، به مراکز درمانی منتقل شدند.

به گزارش «تابناک»؛ معاون حقوقی رییس جمهور در ارتباط با این حادثه گفت: اقدامات صورت گرفته توسط جنگنده‌ها و ایجاد مزاحمت برای پرواز ۱۱۵۲ هواپیمایی ماهان، موجب مسئولیت بین‌المللی دولت متبوع آن‌ها بوده و قابلیت تعقیب حقوقی را از جمله در شورای ایکایو و دادگاه دادگستری بین‌المللی به دنبال خواهد داشت.

لعیا جنیدی با بیان اینکه رفتار هواپیما‌های جنگنده در قبال پرواز ۱۱۵۲ هواپیمایی ماهان و ایجاد مزاحمت برای یک هواپیمای مسافربری آن هم در خاک کشور ثالث، نقض آشکار امنیت هوانوردی، تخلف از اصل آزادی پرواز هواپیما‌های غیر نظامی است، تصریح کرد: این اقدام در مغایرت با مواد ۳ مکرر و ۴۴ پیمان هواپیمایی کشوری بین المللی (کنوانسیون شیکاگو) و ضمیمه‌های مربوطه و کنوانسیون مونترال ۱۹۷۱ ونیز زیر پا گذاشتن اصول مسلم حقوق بین الملل است.

جنیدی افزود: توضیحاتی که تاکنون ارائه شده غیرموجه و فاقد وجه اقناعی است؛ لذا اقدامات صورت گرفته توسط این جنگنده‌ها موجب مسئولیت بین المللی دولت متبوع آن‌ها بوده و قابلیت تعقیب حقوقی را از جمله در شورای ایکایو و دادگاه دادگستری بین المللی به دنبال خواهد داشت.

«دوران بزن در روی حقوقی و قضایی» به پایان رسیده است

همچنین معاون رئیس قوه قضائیه گفت: همان گونه که نیرو‌های مسلح جمهوری اسلامی ایران در عمل ثابت کردند "دوران بزن در روی نظامی" به پایان رسیده است، قوه قضائیه نیز با استفاده از همه ظرفیت‌های قانونی و حقوقی داخلی و بین‌المللی به قلدر‌های حاکم در واشنگتن ثابت خواهد کرد، دوران بزن در روی حقوقی و قضایی نیز پایان یافته است.

علی باقری کنی معاون رئیس قوه قضائیه، در گفتگویی در پاسخ به اینکه آیا تعرض دو جنگنده نظامی آمریکایی به هواپیمای مسافربری ایران ـ که در مسیر همیشگی تجاری در حال تردد بوده ـ طبیعی است یا نقض حقوق و مقررات بین‌الملل است، اظهار کرد: مسیر‌های هوایی برای هواپیما‌های غیرنظامی ـ که به عنوان کریدور شناخته می‌شود ـ در همه دنیا مشخص است؛ بنابراین نفس ورود جنگنده‌های فرماندهی تروریستی ارتش آمریکا (سنتکام) به حریم این کریدور، به معنای به مخاطره انداختن امنیت هوانوردی بین‌المللی است و لذا نقض آشکار قواعد حقوق بین‌الملل محسوب می‌شود و تهدید آشکار حق حیات غیرنظامیان بوده و به همین دلیل در مراجع و مجامع بین‌المللی قابل پیگیری است.

حجتی وکیل دادگستری: سازمان بین‌المللی هوانوردی (ایکائو) باید به شکایت دولت ایران در این زمینه رسیدگی کند و از نظر حقوقی، مسئول مستقیم رسیدگی به این موضوع، همین سازمان و رکن تصمیم‌گیر آن یعنی شورای ایکائو است که باید با بررسی موضوع و استخراج جزئیات حادثه، رأی مقتضی را در این زمینه صادر کند و طبعاً خسارات مادی و معنوی وارد بر مسافران این پرواز نیز از نظر حقوقی، قابل جبران است.

کشوری که پرواز هواپیما بر فراز آسمان آن صورت می‌گیرد نیز نقش غیرقابل انکاری در تأمین امنیت پروازهایی دارد که در آسمان آن کشور صورت می‌گیرد و از این حیث باید دید که آیا کشور سوریه که تعرض به هواپیمای ایرانی در قلمرو هوایی آنها اتفاق افتاده است، به تکالیف قانونی خویش در زمینه تأمین امنیت پروازی که در آسمان آنها صورت گرفته عمل کرده‌ یا خیر و تا قبل از بررسی این موضوع، نمی‌توان اظهارنظر دقیقی در این رابطه به عمل آورد.

وی با اشاره به این که هواپیما تابع کشور صاحب پرچم است و تعرض به آن نقض اصل حاکمیت و استقلال سیاسی کشور محسوب می‌شود و مسئولیت بین‌المللی ناقض را به دنبال خواهد داشت، تصریح کرد: در حقوق بین‌الملل نه تنها نقض اصول و قواعد بین‌المللی، بلکه حتی تهدید به نقض آن هم جرم محسوب می‌شود، لذا پیگیری تعرض به امنیت پرواز هواپیمای ایرانی و صیانت از جان مسافران آن و تأمین امنیت و آرامش آن‌ها حق تردید ناپذیر جمهوری اسلامی است.

معاون رئیس قوه قضائیه با بیان این که در حقوق بین‌الملل با تهدید به تعرض مانند تعرض برخورد می‌شود و با تأکید بر صلاحیت کشور صاحب هواپیما برای رسیدگی قضایی به تعرض و تهدید به تعرض به هواپیما و مسافران آن، تصریح کرد: همه مسافران پرواز ١١۵٢ هواپیمایی ماهان اعم ایرانی و غیر ایرانی می‌توانند علیه فرماندهی ترویستی ارتش آمریکا و نیز دیگر آمران، عاملان، مباشران و معاونان آن در محاکم ایرانی اقامه دعوا نموده و مدعی خسارت‌های معنوی و نیز صدمات جسمی ناشی از تعرض جنگنده‌های رژیم آمریکا باشند.

باقری کنی در پاسخ به این که جمهوری اسلامی ایران چگونه می‌خواهد تعرض جنگنده‌های آمریکایی را پیگیری کند، اظهار کرد: یک مسیر حقوقی بین‌المللی از طریق ایکائو و متعاقباً دیوان بین‌المللی دادگستری وجود دارد. یک مسیر هم مسیر حقوقی قضایی داخلی است که طبق قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران از جمله "قانون مقابله با نقض حقوق بشر و اقدامات ماجراجویانه و تروریستی آمریکا در منطقه"، قوه قضاییه هم شکایت هواپیمایی ماهان را رسیدگی می‌کند و هم شکایت مسافران این پرواز اعم از ایرانی و غیر ایرانی را مورد رسیدگی قرار خواهد داد.

معاون رئیس قوه قضائیه افزود: همانگونه که نیرو‌های مسلح جمهوری اسلامی ایران در عمل ثابت کردند "دوران بزن در روی نظامی" به پایان رسیده است، قوه قضائیه، نیز با استفاده از همه ظرفیت‌های قانونی و حقوقی داخلی و بین‌المللی به قلدر‌های حاکم در واشنگتن ثابت خواهد کرد، "دوران بزن در روی حقوقی و قضایی" نیز پایان یافته و همانگونه که با جدیت، تعقیب قضایی دست‌اندرکاران جنایت ترور سردار سپهبد سلیمانی را ادامه خواهد داد، اجازه نخواهد داد حقوق اشخاص حقوقی و حقیقی ایرانی مخدوش شده و بازیچه قلدری‌های حاکمان کاخ سفید قرار گیرد.

مقرراتی که در این واقعه از سوی آمریکا نقض شد   اقدام اخیر آمریکا در مزاحمت برای هواپیمای مسافربری ایران (ماهان)، نقض آشکار و صریح مقررات حمل و نقل هوایی به ویژه کنوانسیون ۱۹۴۴ شیکاگو و ضمائم مختلف آن پیرامون امنیت پرواز، نقض مقررات سارپ (SARP) (هنجار‌ها و رویه‌های توصیه ­ای/ Standards and Recommended Practices) سازمان هواپیمایی کشوری (ایکائو) و همچنین مغایر با اسناد مختلفی چون گاسپ (GASP) (برنامه جهانی امنیت هواپیمایی / Global Aviation Safety Plan) در این سازمان بوده که مسئولیت بین ­المللی آمریکا را به موجب حقوق بین ­الملل و اصول مسلم آن به دنبال خواهد داشت.   نقض آزادی و امنیت پرواز- کنوانسیون شیکاگو، ۱۹۴۴

به دنبال تشکیل کنفرانس شیکاگو (یکم نوامبر- ۷ دسامبر) ۱۹۴۴ میلادی، سازمان بین المللی هواپیمایی کشوری (ایکائو) که به موجب موافقت نامه ­ای در چهارم دسامبر ۱۹۴۶ میلادی به امضای مجمع عمومی سازمان ملل متحد، و در ۱۳ می ۱۹۴۷ میلادی به امضای مجمع سازمان بین ­المللی هواپیمای کشوری رسید، تشکیل و به یکی از سازمان های تخصصی ملل متحد تبدیل شد.

"شامگاه پنجشنبه، دو جنگنده آمریکایی برای یک فروند هواپیمای مسافربری شرکت ماهان (پرواز تهران - بیروت) در آسمان سوریه ایجاد مزاحمت و این پرواز را مجبور به فرود اضطراری کرد"وجود شبکه حمل و نقل هوایی سالم و قابل اطمینان ـ که بخش مهمی از اقتصاد کشورها نیز بدان وابسته است ـ نیازمند تدوین قواعد و مقررات کارآمد و مناسبی برای تضمین «امنیت پروازها» است که ایکائو این وظیفه را بر عهده دارد.

اساسنامه ایکائو در واقع قسمتی از کنوانسیون شیکاگو، ۱۹۴۴ میلادی است؛ بند (د) ماده (۳) کنوانسیون شیکاگو صراحتاً اشعار می ­دارد: «دولت ­های متعاهد، متعهد می­ گردند که هنگام وضع مقررات در مورد هواپیماهای کشوری خود، شدیداً به امنیت هواپیماهای غیرنظامی توجه کنند». مقصود از هواپیماهای کشوری در این کنوانسیون بر اساس بند (ب) این ماده، هواپیماهای نظامی، گمرکی و انتظامی است؛ بنابراین، تمامی کشورهای عضو مکلفند توجه ویژه ­ای به بحث امنیت هواپیماهای مسافربری داشته باشند که هواپیمای غیرنظامی محسوب می­ شوند. همچنین بر اساس بند (ط) ماده (۴۴) کنوانسیون، «ارتقای امنیت پروازهای هوایی بین ­المللی» یکی از اهداف راهبردی (استراتژیک) ایکائو برشمرده شده است.  

نقض مقررات مختلف ایکائو از جمله سارپ (SARP) و گاسپ (GASP)  
سارپ یا هنجارها و رویه های توصیه ای، مجموعه استانداردها و قواعدی است که از سوی سازمان بین المللی هواپیمایی کشوری (ایکائو) تهیه و تدوین می شود و به مباحثی چون امنیت، مجوز کارکنان، بهره برداری از هواپیماها، فرودگاه ها، خدمات تردد هوایی، تحقیقات پیرامون سوانح و محیط زیست می پردازد.

فقدان قواعد سارپ، سیستم هوانوردی را آشفته و بسیار خطرناک خواهد کرد. «امنیت و ایمنی پرواز» یکی از اهداف راهبردی و اساسی ایکائو است که همواره مطمح نظر بوده و از دولت­ های عضو درخواست شده است تا در سطح ملی، منطقه­ ای و بین ­المللی، تدابیر ویژه ای به کار بندند تا امنیت پروازها تامین شود. در این راستا سازمان در قالب تهیه و تدوین برنامه­ های متعددی چون گاسپ (برنامه جهانی امنیت هواپیمایی / Global Aviation Safety Plan) و نظایر آن از دولت­ های عضو موکداً درخواست نموده تا ضمن وضع مقررات ملی خاص درباره ایمنی پرواز، همواره بر اجرای آن­ها نیز نظارت دقیق اعمال نمایند. متاسفانه اقدام خصمانه آمریکا در حریم هوایی سوریه نسبت به خطر افکندن امنیت پرواز هوایی تهران - بیروت بیانگر اهمال و بی توجهی آشکار این کشور در این زمینه بوده که نیازمند مواجهه جدی سازمان با این مقوله است.  

نقض کنوانسیون مونترال، ۱۹۷۱

کنوانسیون جلوگیری از اعمال غیر قانونی علیه امنیت هواپیمایی کشوری ۱۹۷۱ میلادی موسوم به کنوانسیون مونترال مشتمل بر یک مقدمه و شانزده ماده بوده که در تاریخ ۲۳ سپتامبر ۱۹۷۱ در مونترال منعقد گردیده و ایران نیز در سال ۱۳۵۲ شمسی (۱۹۷۳ میلادی) بدان ملحق شده است.

"همچنین بر اساس بند (ط) ماده (۴۴) کنوانسیون، «ارتقای امنیت پروازهای هوایی بین ­المللی» یکی از اهداف راهبردی (استراتژیک) ایکائو برشمرده شده است"هدف از تصویب این کنوانسیون در مقدمه­ آن به خوبی منعکس شده است که بیان می دارد: «[...] اعمال غیر قانونی علیه امنیت هواپیمایی کشوری، امنیت افراد و اموال را به مخاطره انداخته و بهره‌برداری سرویس های هوایی را شدیداً‌ مختل و اعتماد مردم جهان را نسبت به امنیت هواپیمایی کشوری متزلزل می‌سازد [...] ».

بند (۱) ماده (۱) این کنوانسیون بیان می دارد: «هر کس بر خلاف قانون و عامداً مرتکب اعمال زیر گردد مجرم شناخته می‌شود: الف - علیه سرنشین هواپیمای در حال پرواز به عمل عنف‌آمیزی مبادرت کند که طبیعت آن عمل امنیت هواپیما را به مخاطره افکند».

اعتراف صریح «بیل اوربان» سخنگوی ستاد فرماندهی مرکزی ایالات متحده آمریکا در غرب آسیا (سنتکام) در بامداد جمعه به مزاحمت برای پرواز ماهان اعتراف صریح به ارتکاب جرم بوده و این اقدام مجرمانه را مشمول کنوانسیون مونترال ۱۹۷۱ قرار خواهد داد.

نقض حقوق بشر مربوط به آزادی رفت و آمد افراد  
ورای حقوق خاص مربوط به امنیت پروازها که از سوی ایالات متحده آمریکا نقض شده، در ابعادی وسیع ­تر در حقوق بین ­الملل، می ­توان ارعاب افراد و ممانعت و مزاحمت در آزادی رفت و آمد آنان را نقض صریح حقوق بشر دانست. حق آزادی تردد افراد در اسناد مختلف حقوق بشر از جمله اعلامیه جهانی حقوق بشر ۱۹۴۸ میلادی (بند ب ماده ۱۳)؛ میثاق بین ­المللی حقوق مدنی و سیاسی ۱۹۶۶ میلادی (بند ۲ ماده ۱۲)؛ کنوانسیون آمریکایی حقوق بشر (ماده ۲۲)؛ پروتکل (۴) کنوانسیون اروپایی حقوق بشر (ماده ۲) و ... انعکاس یافته که حاکی از اهمیت این حق بنیادین بشری است. هیچ فرد یا دولتی حق ندارد با انجام اقداماتی، محدودیتی بدون دلیل برای حق آزادی تردد افراد ایجاد نماید.

 

احراز مسئولیت بین ­المللی آمریکا در برابر ایران  
بر اساس ماده (۱) طرح پیش نویس مسئولیت کشورها در برابر اعمال متخلفانه­ بین­ المللی ۲۰۰۱ میلادی، «هر عمل متخلفانۀ بین المللی یک کشور، مسئولیت بین المللی آن کشور را به دنبال دارد». عناصر این عمل متخلفانه نیز در ماده (۲) این سند بیان شده است: «عـمـل مـتـخـلـفـانـۀ بین المللی یک کشور هنگامی است که رفتاری مشتمل بر فعل یا ترک فعل ارتکاب یابد که اولاً به موجب حقوق بین ­الملل قابل انتساب به آن دولت باشد، ثانیاً نقض تعهد بین المللی آن کشور را بنیان نهد.»

نادیده گرفتن اصل آزادی و امنیت پرواز هواپیماهای غیرنظامی مصرح در کنوانسیون شیکاگو ۱۹۴۴ میلادی؛ نقض مقررات و توصیه ­های مختلف ایکائو راجع به امنیت پرواز؛ نقض حق آزادی تردد و رفت و آمد شهروندان مندرج در اسناد بنیادین حقوق بشری و همچنین اعتراف صریح آمریکا در این زمینه، جای تردیدی برای انتساب مسئولیت این عمل متخلفانه برای ایالات متحده آمریکا باقی نگذاشته و ضمن اعطای حق ایران در استفاده از ظرفیت های قانونی مقابله با این اقدام، نیازمند برخورد جامعه جهانی با این کشور و اخذ تعهد از آمریکا مبنی بر عدم تکرار چنین جرایم مشابهی در آینده خواهد بود