از خانم اشمید تا آقای مورا؛ آیا برجام نجات می‌یابد؟

درست است که در مذاکرات وین در هفته آینده ایران و آمریکا قرار نیست مذاکره مستقیم داشته باشند، و از همین اول هم از جمله در صحبت‌های عباس عراقچی گارد گرفته‌اند که شرط همان شرط قبلی است و آمریکا باید تحریم‌ها را بردارد تا ایران به تعهدات برجامی برگردد، ولی توافقی که روز جمعه، ۱۳ فروردین میان ایران و کشورهای ۴+۱ به دست آمد، عملا مدیران کل وزرای خارجه ۴ کشور به علاوه دستیار بورل، انریکو مورا، را ماموریت می‌دهد که برای گام‌های ایران و آمریکا در راستای شکستن بن‌بست برجام نقشه راه تهیه کنند. رابرت مالی، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران هم به وین می‌‌رود و همان دور و برها است که تصمیمات سریع گرفته شود.

انریکه مورا (Enrique Mora)، معاون دبیرکل امور سیاسی سرویس سیاست خارجی اتحادیه اروپا از اول امسال بر مسندی تکیه زده که ده سالی در تصدی خانم هلگا اشمید (Helga Schmid) بود. اشمید حالا به  مدیرکلی سازمان امنیت و همکاری اروپا برگمارده شده است.

اگر هفته آینده هلگا اشمید در مذاکرات وین می‌بود، هم شاید به اعتبار تجربه و اشرافش به سند برجام که بخش اصلی‌اش را خود تدوین کرده بود و هم به اعتبار زن بودنش، و نیز به اعتبار شناخت و آشنایی که با امثال عراقچی از ایران پیدا کرده بود و قلق آنها را می‌دانست، شاید کار بهتر پیش می‌رفت، بدون آن که لزوما به موفقیتی می‌انجامید.

"باید در ردیف اول بنشینم"

اشمید از جمله در اولین سفر وزرای خارجه تروئیکا (بریتانیا، آلمان و فرانسه) به ایران در اکتبر سال ۲۰۰۳ (مهر ۱۳۸۲) در هیأت آلمانی بود. این سفر سرآغاز روندی شد که در ایستگاه میانی به توافق سعدآباد رسید و نهایتا به برجام انجامید. در طرف مقابل هم حسن روحانی به عنوان دبیر شورای  عالی امنیت ملی و محمدجواد ظریف طرف مذاکره‌ بودند.

"این سفر سرآغاز روندی شد که در ایستگاه میانی به توافق سعدآباد رسید و نهایتا به برجام انجامید"مذاکرات به روایت اشمید روان پیش نمی‌رفت.

به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید

او بعدها به روزنامه آلمانی زود دویچه گفت که  ایرانی‌ها شاید از سر بیم و نگرانی در باره سیاست‌های تهاجمی آمریکا پیشنهاد مذاکره در باره برنامه اتمی خود را داده‌بودند، ولی تا روز آخر حضور ما در تهران هم چندان انعطاف و تمایلی به دادن امتیاز نداشتند: «داشتیم برای بازگشت عازم فرودگاه می‌شدیم که نهایتا ایران برای بیانیه سعدآباد نشانه‌هایی از موافقت نشان دادند و قراری هم گذاشتند که ما را به دیدار محمد خاتمی، رئیس جمهور ببرند. من روسری سیاهی به سر داشتم، ولی به خودم گفتم محال است که در حضور خاتمی در ردیف عقب بنشنیم. به دیدار او که رفتیم، زنی چادری را هم روبروی ما نشاندند که معلوم نشد کیست و چرا آنجا نشسته؟»

بعدتر اشمید از وزارت خارجه آلمان به دستیاری خاویر سولانا، هماهنگ‌کننده سیاست خارجی اتحادیه اروپا رسید و در همین دوران (دور اول ریاست جمهوری احمدی‌نژاد) بود که در مذاکرات هسته‌ای با اروپا و آمریکا و چین هم سعید جلیلی که حالا سکان شورای عالی امنیت ملی را به دست گرفته "گفت‌وگو در باره کل مسائل جهانی" را مطرح می‌کند و بخشی از وقت جلسه‌ها هم به خطابه‌و دعاخوانی او می‌گذرد.

عباس عراقچی و هلگا اشمید در نشستی در دسامبر ۲۰۱۹ در وین

و باز در همین دوران است که بنا به روایت اشمید، او می‌بایست ساعت‌ها با علی باقری، دستیار سعید جلیلی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران صرفا بر سر محل بعدی مذاکرات چانه بزند: «برای آن که مذاکرات قطع نشود، ما نهایتا پیشنهاد ایران را می‌پذیرفتیم. این گونه بود که مذاکرات در محل‌های مختلفی برگزار شدند، از آلماتی در قزاقستان تا استانبول و مسکو و حتی در بغداد.»

درک و دریافت ایران در پیشنهاد بغداد این است که حالا که آمریکایی‌ها از عراق رفته‌اند و نوری المالکی، متحد تنگاتنگ تهران، بر سر کار است، عراق ملک طلق خودشان است و جای مناسبی برای مذاکره به سود ایران. ولی هیات‌‌های غربی همه با هواپیمای نظامی آمریکایی‌ها به بغداد منتقل می‌شوند و در محل مذاکرات، در منطقه سبز هم امنیت کماکان در دست همین نیروهاست.

مذاکرات بغداد قرار بود یک روز به طول بکشد، به دلیل طوفان شن و بسته‌شدن فرودگاه بغداد سه روزه می‌شود، سه روزی که در آن برای هیات‌های ایرانی و گروه مقابل، غذا در دو نوبت متفاوت سرو می‌شود چون سعید جلیلی و هیات همراه تمایل ندارند که با هیات آمریکایی رویارویی داشته باشند!

وظیفه‌ای دشوار برای مورا

در دورانی که اشتون و موگرینی هم جانشین سولانا شدند و تا یک سالی از دوران ژوزپ بورل اشمید به اعتبار مقامش در سرویس سیاست خارجی اتحادیه اروپا نقش محوری را در مذاکرات منتهی به برجام و بعد از آن هم دارد.

وندی شرمن، نماینده آمریکا در مذاکرات این نقش را این گونه توصیف می‌کند: «قهرمان پنهان این مذاکرات (برجامی) کسی جز هلگا اشمید نیست... او البته در باره خودش هرگز چنین قضاوتی ندارد ولی ما می‌دانیم و می‌دانستیم که او نقشی محوری در مذاکرات دارد و در پشت پرده اوست که سرنخ‌ها را هدایت می‌کند و مشاجرات را مدیریت؛ اشمید این پرونده را بیشتر از همه ما همراهی کرده و بیشتر از همه ما هم به زیر و بمش آشنا بوده.»

حالا در مذاکرات پیچیده هفته آینده، البته اگر با این نداهای مختلفی که از تهران به گوش می‌رسد مشکلی اساسی پیش نیاید، جای اشمید را انریکو مورا خواهد گرفت. مورای ۶۲ ساله از سال ۱۹۸۹ در وزارت خارجه اسپانیا پست‌های مختلفی را به عهده داشته، از جمله در مقام کنسول و سفیر.

در دوره‌ای (۱۹۹۹ تا ۲۰۰۹) که خاویر سولانا هماهنگ‌کننده سیاست خارجی اروپا بود، مورا رئیس دفتر او بود. و تا فوریه ۲۰۲۰ هم  که ژوزپ بورل، هماهنگ‌کننده سرویس سیاست خارجی اتحادیه اروپا او را به عنوان مدیرکل سیاسی این سرویس برگمارد در وزارت خارجه اسپانیا مدیرکل سیاسی بود. در اصل فیزیک نظری خوانده است، ولی به کار دیپلماسی وارد شده و صاحب تجارب و شناختی از منطقه بالکان و بحران‌های بوسنی و کوسوو است و کتاب‌هایی هم در این زمینه‌ها نوشته است.

در ماه‌های اخیر هم، به خصوص با رفتن اشمید از سرویس سیاست خارجی اروپا در ابتدای دسامبر سال پیش و با روی کار آمدن دولت بایدن، مورا در ماموریتی مشابه اشمید مسئول احیای برجام بوده است، با سفرها و دیدارهای مکرر با همتایان در کشورهای عضو برجام.

"در طرف مقابل هم حسن روحانی به عنوان دبیر شورای  عالی امنیت ملی و محمدجواد ظریف طرف مذاکره‌ بودند"دو ماه پیش این پیشنهاد مورا بود که ایران و گروه ۴+۱ تشکیل جلسه دهند و آمریکا به عنوان مهمان در جلسه شرکت کند تا روند بحث‌ها و مذاکرات شکل بگیرد و بن‌بست مربوط به احیای برجام برداشته شود. ایران اما نهایتا با این پیشنهاد مخالفت کرد. ولی مورا ظاهرا از پا ننشسته است.

انگیزه‌ها و نگرانی‌ها برای ابتکارات مکرر

تلاش فشرده، سریع و مجدد مورا در اتحادیه اروپا و همتایانش در گروه ۵+۱ برای به جریان انداختن گفت‌وگوی ولو غیرمستقیم آمریکا و ایران در راستای تدوین یک نقشه راه در زمینه اقدامات متقابلی که دو کشور باید برای احیای برجام انجام دهند، از دو نگرانی عمده آمریکا و اروپا ناشی می‌شود.

یک نگرانی این است که در پایان ماه مه (ده خرداد) که توافق سه ماه آژانس اتمی با جمهوری اسلامی برای حفظ نظارت‌های خود بر تاسیسات اتمی ایران به انقضای خود می‌رسد، با توجه به بن‌بست در مذاکرات احیای برجام این توافق قابل تمدید نباشد و رصد بین‌المللی فعالیت‌های هسته‌ای ایران تا حد زیاد و موثری متوقف شود. در حالی که روح حاکم بر برجام، یعنی محدود نگاه داشتن برنامه هسته‌ای ایران عمدتا با همین نظارت‌ها قابل تضمین بوده است.

اروپایی‌ها و آمریکا در عین حال کتمان نمی‌کنند که توافق احتمالی با دولت روحانی بر سر احیای برجام از یک سو می‌تواند نامزدهای وابسته به این جناح را در انتخابات ریاست جمهوری در موقعیت بهتری قرار دهد و احتمالا جلوی پیروزی نامزدی از جناح تندرو یا نزدیک‌تر به سپاه و هسته سخت قدرت را بگیرد.

توافق با دولت روحانی این مزیت را هم دارد که مذاکرات مربوطه اولا به دولت بعدی در ایران  که ترکیب و جهت‌گیریش مشخص نیست، موکول نشود و ثانیا دولت آینده هر سمت‌گیری هم که داشته باشد تا مستقر بشود و بخواهد کار را شروع کند و اولین آشنایی‌مقامات مربوطه آن با پرونده برجام و افراد ذیربط در کشورهای دیگر صورت گیرد، ماه‌ها به درازا خواهد کشید.

ظاهرا در راستای تسهیل مذاکرات احیای برجام و سوق تهران به آمدن پای میز، انعطاف‌ها تا آنجا پیش رفته که آمریکا و اروپا حتی شرط و شروط مربوط به این که ایران بعد یا به موازات این مذاکرات باید برای برنامه موشکی و سیاست‌های منطقه‌ای خود هم آماده مذاکره باشد، برداشته‌اند.

عکس تزیینی است

موفقیتی که تضمین‌شده نیست

با این همه، موفقیت مذاکراتی که هفته آینده در سطح نمایندگان ایران و ۴+۱ و به طور غیرمستقیم با آمریکا به جریان می‌افتد چندان قطعی نیست، چرا که حرف علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی مبنی بر برداشتن کل تحریم‌ها از سوی آمریکا به عنوان پیش‌شرط بازگشت ایران به تعهدات برجامی همچنان در سطح رسمی نقض و نسبی نشده است.

این نیز هست که اگر آمریکا و اروپایی‌ها واقعا هم دیگر در مرحله فعلی تاکیدی بر لزوم آمادگی ایران جهت مذاکره بر سر برنامه هسته‌ای و سیاست منطقه‌‌ای‌اش نداشته باشند، دسترسی به برخی از امتیازات در زمینه برجام کماکان در دستور کار آنها است. رویکرد دولت بایدن در عدم لغو سریع و یک جای تحریم‌ها و امتناع از بازگردان وضعیت قبل از خروج دولت ترامپ از برجام هم، در راستای استفاده از اهرم تحریم‌ها به منظور گرفتن امتیازات یادشده است، امتیازاتی از جمله در تشدید نظارت‌ها بر فعالیت هسته‌ای ایران و نیز تمدید مدت اعتبار محدودیت‌های ذکرشده در برجام برای این فعالیت‌‌ها.

به کانال اینستاگرام دویچه وله فارسی بپیوندید

برجامی سخت و سخت‌تر شده و طولانی‌تر شده شاید تنها برگی باشد که آمریکا بتواند در متقاعد کردن رقبای منطقه‌ای جمهوری اسلامی مانند اسرائیل و عربستان در کاستن از مخالفت با این توافق و قبول آن به کار گیرد.

این در حالی است که جمهوری اسلامی پیوسته از زبان خامنه‌ای و دیگر مقام‌های حکومت دست‌بردن در برجام را غیرممکن دانسته و گفته است، اگر هم تغییری لازم باشد باید به سود ایران انجام شود، از جمله محدودکردن امکان خروج یک جانبه از آن و حذف مکانیسم ماشه. این انتظارات و درک و دریافت‌های کاملا متفاوت هم کمتر به سود حصول توافقی بر سر احیای برجام هستند و بیشتر آن را دشوار می‌کنند.

این که هسته سخت قدرت در ایران به رغم وضعیت فاجعه‌بار اقتصادی و معیشتی مردم، با این درک و دریافت که "آمریکا در حال ضعف و سستی است و ایران می‌‌تواند با نگاه به شرق و اقتصاد مقاومتی، هم به "ایجاد تمدن اسلامی" بپردازد و هم از دادن هرگونه امتیازی در مورد برنامه هسته‌ای یا موشکی و منطقه‌‌ای خود خودداری کند"، خطری است که در کمین مذاکرات وین نشسته است. برای ابواب جمعی هسته سخت قدرت در ایران این امر هم که توافق احتمالی بر سر احیای برجام احیاناً کمکی به شانس انتخاباتی نیروهای نزدیک به اردوی اصلاح‌طلبان بکند، موضوعی است که به سادگی با آن کنار نمی‌آیند و شاید برای ممانعت از آن از تلاش برای اختلال در مذاکرات وین فروگذار نکنند، رویکردی که مسبوق به سابقه است.

* مطالب منتشر شده در صفحه "دیدگاه" الزاما بازتاب‌دهنده نظر دویچه‌وله فارسی نیست.

• خروج از برجام و معاملاتی که دود می‌شوند

  با این امضای دونالد ترامپ، دولت آمریکا نه‌ تنها از توافقنامه اتمی "برجام" خارج شده، بلکه می‌خواهد تحریم‌های اقتصادی علیه جمهوری اسلامی را نیز بار دیگر از سر ‌گیرد. بدین ترتیب هر شرکتی که با آمریکا و با دلار در سطح جهانی معامله می‌کند در صورتی که با ایران معامله کند، می‌تواند مشمول جریمه سنگینی بشود.

• خروج از برجام و معاملاتی که دود می‌شوند

  بسیاری از شرکت‌ها و بخصوص بانک‌ها معنی نقض تحریم‌ها را بخوبی می‌دانند. کومرتس بانک آلمان در سال ۲۰۱۴ مجبور به پرداخت یک میلیارد و پانصد میلیون دلار و گروه "بی ان پی پاریبا" فرانسوی حتی ۹ میلیارد دلار جریمه پرداخت کرد.

  "من روسری سیاهی به سر داشتم، ولی به خودم گفتم محال است که در حضور خاتمی در ردیف عقب بنشنیم"

• خروج از برجام و معاملاتی که دود می‌شوند

  به گزارش اتاق بازرگانی آلمان، ده هزار شرکت آلمانی با ایران رابطه تجاری دارند و ۱۲۰ شرکت این کشور حتی با نیروی کار خود در ایران حضور دارند. آلمان در سال گذشته ۳ و نیم میلیارد یورو به ایران صادرات داشته درحالیکه ارزش صادرات آن به آمریکا بالغ بر ۱۱۱ میلیارد یورو بوده است.

• خروج از برجام و معاملاتی که دود می‌شوند

  ایرباس بزرگترین بازنده خروج آمریکا از برجام است. در ژانویه سال ۲۰۱۷ ایران سفارش خرید یکصد فروند هواپیمای ایرباس را به ارزش ۲۳ میلیارد یورو داد. سه فروند هواپیما به ایران تحویل داده شد و حالا آمریکا اجازه صادرات این هواپیما به ایران را لغو کرده است.

  کمپانی اروپایی ایرباس بخشی از تولیدات خود را در آمریکا تامین می‌کند.

• خروج از برجام و معاملاتی که دود می‌شوند

  کمپانی آمریکایی بوئینگ دو قرارداد با شرکت‌های ایرانی آسمان برای فروش ۳۰ عدد هواپیما به ارزش ۳ میلیارد دلار و نیز قرارداد فروش ۸۰ فروند هواپیما با شرکت ایران ایر به ارزش ۱۶ میلیارد دلار امضا کرد. این سفارش‌ها هیچگاه در تولید لحاظ نشدند و حالا هم دنیس مویلنبرگ، مدیریت بوئینگ، اعلام کرده است که "ما پیرو سیاست دولت آمریکا هستیم".

• خروج از برجام و معاملاتی که دود می‌شوند

  تاریخ اولین حضور زیمنس در ایران به کشیدن خط تلگراف لندن – بمبئی در ۱۵۰ سال پیش برمی‌گردد. جو کایزر، مدیر کمپانی زیمنس، از نخستین مدیران آلمانی بود که در آغاز سال ۲۰۱۶ به ایران سفر کرد و قرارداد‌های میلیاردی فروش توربین‌های گازی و مدرنیزه کردن قطارهای ایران را به امضا رساند.

• خروج از برجام و معاملاتی که دود می‌شوند

  کمپانی هنکل هیچگاه از بازار ایران خارج نشد و به همین دلیل جایگاه قدرتمندی در صنایع تولید شوینده و چسب دارد. "کاسپار رورستد"، مدیر پیشین این کمپانی، در سال ۲۰۱۵ و قبل از "برچیده شده تحریم‌ها" گفته بود: «فروش میلیونی ما در بازار ایران (سه رقم دارد) و به افزایش آن هم خوشبین هستیم.» این کمپانی سال گذشته ۲۰ میلیارد یورو فروش داشته که یک درصد آن از بازار ایران است.

• خروج از برجام و معاملاتی که دود می‌شوند

  کمپانی دایملر، ایران خودرو و ماموت در ماه دسامبر سال ۲۰۱۷ قرارداد طولانی مدت تولید کامیون در ایران را به امضا رساندند. دایملر آلمان در سال ۲۰۱۰ سهم خود را در خودروسازی ایران واگذار کرده بود.

• خروج از برجام و معاملاتی که دود می‌شوند

  کمپانی خودروسازی فولکس واگن هم تصمیم داشت از اواسط سال ۲۰۱۷ میلادی با کمک ایران خودرو و ماموت با مدل‌های تیگوان و پاسات وارد بازار ایران شود.

  "وندی شرمن، نماینده آمریکا در مذاکرات این نقش را این گونه توصیف می‌کند: «قهرمان پنهان این مذاکرات (برجامی) کسی جز هلگا اشمید نیست.."این خودروها در نمایشگاه بین‌المللی خودرو تهران در سال گذشته نیز عرضه شدند.

• خروج از برجام و معاملاتی که دود می‌شوند

  بازار خودروی ایران بصورت "سنتی" در دست صنایع خودروسازی فرانسه است. این صنایع از آنجایی که با آمریکا رابطه‌ای ندارند، دستشان برای سرمایه‌گذاری در ایران بازتر است. کمپانی "PSA" در سال ۲۰۱۶ قرارداد همکاری برای تولید سه مدل پژو را در سال ۲۰۱۶ با ایران خودرو به امضا رساند. این سرمایه‌گذاری ۴۰۰ میلیون یورویی هنوز به نتیجه ‌و سودی نرسیده و طرف ایرانی هم توان مالی ندارد.

• خروج از برجام و معاملاتی که دود می‌شوند

  خودروساز فرانسوی رنو در سال ۲۰۱۷ اعلام کرد یک سرمایه‌گذاری بزرگ به همراه خط تولید در ایران خواهد داشت.

  کارلوس غُصن (یا به فرانسوی گون- Carlos Ghosn) مدیر اجرایی شرکت‌های خودروسازی رنو در آن زمان گفته بود که "بازار ایران دارای پتانسیل بی‌نظیری است".

• خروج از برجام و معاملاتی که دود می‌شوند

  بازار و صنایع نفت و گاز ایران یکی از بازارهای جالب توجه برای شرکت‌های بین‌المللی است. شرکت ایتالیایی "سایپم" (Saipem) که در عرصه تولید خط لوله ‌و پایانه‌های نفت و گاز فعال است قرادادی به مبلغ ۳ میلیارد و پانصد میلیون یورو با ایران امضا کرده است.

• خروج از برجام و معاملاتی که دود می‌شوند

  رئیس کمپانی نفتی اِنی (Eni)، کلادیو دسکالزی هم جزو اولین مدیرانی بود که با پایان تحریم‌ها راهی تهران شد. دو طرف تمایل به همکاری داشتند اما قراردادها در حد "مطالعات برای توسعه میدان کیش و فاز سوم میدان دارخوین" باقی ماند. از سوی دیگر انی از ایران طلبکار است که به دلیل تحریم‌ها امکان پرداخت بدهی برای ایران وجود نداشت.

• خروج از برجام و معاملاتی که دود می‌شوند

  برخلاف کمپانی ایتالیایی انی، کمپانی بریتانیایی – هلندی "شل" سال‌ها به دلیل تحریم‌ها راهی را پیدا نمی‌کرد تا بتواند بدهی دو میلیارد دلاری خود به ایران را پرداخت کند. کمپانی نفتی شل سفارش جدید دیگر به ایران نداده و قراردادهای جدید هم در حد "مطالعه برای توسعه میادین آزادگان جنوبی، یادآوران و کیش" است.

• خروج از برجام و معاملاتی که دود می‌شوند

  کمپانی فرانسوی توتال اعلام کرد که پنج میلیارد دلار در میدان پارس جنوبی سرمایه‌گذاری می‌کند.

  "و تا فوریه ۲۰۲۰ هم  که ژوزپ بورل، هماهنگ‌کننده سرویس سیاست خارجی اتحادیه اروپا او را به عنوان مدیرکل سیاسی این سرویس برگمارد در وزارت خارجه اسپانیا مدیرکل سیاسی بود"دولت آمریکا در مورد این سرمایه‌گذاری "استثنا" قائل شد و اجازه آن را صادر کرد. حال امکان دارد با تحریم‌های جدید این اجازه هم لغو شود. پاتریک پویان، مدیرعامل توتال، در ماه مارس ابراز امیدواری کرد تا اجازه آمریکا به‌قوت خود باقی بماند. او گفت در غیر این صورت ما بار دیگر برای دریافت اجازه تلاش خواهیم کرد.
  
  نویسنده: محمود صالحی