بررسی دیگاه امام راحل و علمای شیعه در خصوص جایگاه رای مردم

ایسنا/قم استاد درس خارج فقه حوزه علمیه قم گفت: اگر انتخابات را صرفا برای بستن دهان دنیا دانسته می‌شد دیگر آنقدر لازم به تاکید بر رعایت حدود و نهایت دقت برای صحت اجرای مراحل مختلف انتخابات نبود. اگر حقی برای انتخاب مردم قائل نباشیم اساسا لزومی ندارد که قواعدی برای صیانت از این حق تدوین شود.

آیت الله کاظم قاضی زاده در نشست "بررسی گفتمان امام خمینی(ره) در زمینه انتخابات و نقش مردم در آینده سیاسی کشور" که به همت ایسنا برگزار شد، گفت: اجمالا می‌توان گفت دو دیدگاه درباره نقش مردم در حکومت اسلامی بین اندیشمندان شیعی معاصر وجود دارد. یک دیدگاه معتقد است که حداکثر نقش مردم در ارتقای کارآمدی و تقویت حکومت اسلامی است اما در مشروعیت حکومت نقشی ندارند. به این معنا که مردم تعیین کننده مشروعیت نظام نیستند و مردم باید از حکومتی که مشروعیت خود را از خداوند گرفته است همراهی کنند.

"ایسنا/قم استاد درس خارج فقه حوزه علمیه قم گفت: اگر انتخابات را صرفا برای بستن دهان دنیا دانسته می‌شد دیگر آنقدر لازم به تاکید بر رعایت حدود و نهایت دقت برای صحت اجرای مراحل مختلف انتخابات نبود"در این دیدگاه انتخابات در حکم بیعت با ولی جامعه است. این دیدگاه انتخابات و رای مردم به این خاطر در ساختار اداره جامعه وارد می‌کند که در جامعه جهانی مورد اعتراض قرار نگیرد. این دیدگاه در میان برخی اندیشمندان معاصر که در حاکمیت نیز موثر بودند، وجود داشته است.

وی ادامه داد: برای مثال آیت‌الله مومن که هفت دوره  در شورای نگهبان حضور داشتند، و از اول تشکیل این شورا تا زمان وفات عضو این شورا بودند، به صراحت این دیدگاه را در کتاب "الولایه الهیه ‌الاسلامیه  "خود بیان کردند که حقیقت جمهوری اسلامی این است که ولایت فقیه مشروعیت خود را از خداوند می‌گیرد  و پذیرش مردم صرفا به منزله بیعت با ولی فقیه است. آیت‌الله مومن این دیدگاه را به امام خمینی (ره) نسبت می‌دادند و بیان می‌کردند که علت تاکید امام بر انجام انتخابات این بوده است که کسی از اجباری بودن حکومت اسلامی سخن نگویند و ابراز حمایت مردم موجب تقویت حکومت شود.

این استاد درس خارج فقه حوزه علمیه قم در تبیین دیدگاه امام خمینی پیرامون نقش مردم در حکومت اسلامی، عنوان کرد: دیدگاه دومی نیز وجود دارد که مشروعیت حکومت اسلامی را وابسته به رای و نظر مردم می‌داند و امام خمینی(ره) این دیدگاه را مطرح کرده‌اند. گرچه ایشان در کتاب‌های فقهی در قبل از انقلاب خود که بحث حکومت اسلامی چندان مطرح نبوده است، مساله ولایت فقیه را مطرح کرده بودند، اما پس از انقلاب به طور روشن درباره مسائل مختلف مربوط به جمهوری اسلامی صحبت کردند و مساله‌ی تاثیر رای مردم در مشروعیت جمهوری اسلامی را مورد تاکید قراردادند.

وی ادامه داد: برای مثال در نامه‌ای که در اواخر عمر خطاب به آیت‌الله مشکینی مرقوم داشتند و در پاسخی که به دبیرخانه‌ی ائمه‌ی جمعه داشتند به صراحت این دیدگاه خود را بیان کردند. ایشان در پاسخ به این سوال که :«در چه صورت فقیه جامع‌الشرایط بر جامعه اسلامی ولایت دارد؟» پاسخ دادند که "« ولی فقیه ولایت در جمیع صور دارد، لکن تولی امور مسلمین و تشکیل حکومت به آرای اکثریت مسلمین بستگی دارد.» 
آیت الله قاضی‌زاده عنوان کرد: روشن است که در قانون اساسی نیز قید شده است که مسئولیت‌های اساسی در جمهوری اسلامی با رای مردم تعیین می‌شود که گاها با انتخابات یک‌مرحله‎ای مثل انتخابات ریاست جمهوری و گاها با انتخابات دو مرحله‌ای مثل انتخاب رهبر انجام می‌شود. تفاوت اعضای مجلس خبرگان با سایر فقهای عالی رتبه در جامعه، همین اتصال با رای مردم است. لذا نمی‌توان گفت که در نظام اسلامی رای مردم با مشروعیت حکومت اتصال ندارد.

وی ادامه داد: امام خمینی در پاسخ خود به آیت‌الله مشکینی بیان کردند که:« اگر مردم به خبرگان رای دهند که مجتهد عادلی را برای رهبری حکومتشان تعیین کند، وقتی آنان فردی را انتخاب کردند، او ولی منتخب مردم می‌شود و حکمش نافذ است.» در بحث‌های فنی مشخص می‌شود که این نفوذ حکم ناشی منتخب مردم بودن است.

رییس موسسه پژوهشی فهیم در باره اثر این دو دیدگاه در انتخابات گفت: اثر این دو دیدگاه در حوزه‌های مختلف دیده می‌شود.

"اگر حقی برای انتخاب مردم قائل نباشیم اساسا لزومی ندارد که قواعدی برای صیانت از این حق تدوین شود"اگر انتخابات را صرفا برای بستن دهان دنیا دانسته می‌شد دیگر آنقدر لازم به تاکید بر رعایت حدود و نهایت دقت برای صحت اجرای مراحل مختلف انتخابات نبود. اگر حقی برای انتخاب مردم قائل نباشیم اساسا لزومی ندارد که قواعدی برای صیانت از این حق تدوین شود. در دیدگاه اول مهم نیست که نامزدها بتوانند نماینده اکثریت جامعه باشند یا خیر، اما در نگاه دوم باید بسترسازی مناسبی برای انتخاب افراد مد نظر جامعه صورت بگیرد. این درحالی است که سازوکارها در نظام جمهوری اسلامی در مسیر صیانت از آرای مردم تدوین شده است که نشان دهنده‌ی اهمیت آن است.

برنامه نظام رجوع به آرای مردم است
وی ادامه داد: در شرایط فعلی برخی اموری که به عهده‌ی مردم است توسط نهادهای نظارتی انتخابات انجام می‌شود. برخی نهادها به جای اینکه مردم را در انتخابات آزاد بگذارند، خود به جای مردم تصمیم می‌گیرند و تعداد زیادی از آرا را حذف می‌کنند.

امام خمینی (ره) این دیدگاه را قبول نداشتند و بیان می‌کردند که برنامه نظام رجوع به آرای مردم است. تنظیم انتخابات نیز باید به دست خود مردم باشد و قهرا وقتی مردم آزاد باشند یک فرد صالح را انتخاب خواهند کرد. آرای عمومی خطا نخواهد کرد.  امام راحل تاکید بسیاری به برگزاری انتخابات آزاد داشتند و یکی از نقدهایی که به حکومت پهلوی نیز وارد می‌کردند عدم وجود انتخابات آزاد بود و تاکید داشتند که مهم‌ترین وظیفه‌ی دولت آینده این است که هرچه سریعتر شرایط انتخابات آزاد را فراهم کند.

مدرس حوزه علمیه قم تشریح کرد: نکته دیگر این است که در صورتی که مردم اشتباه کنند، ما وظیفه برگرداندن آن‌ها از اشتباه را نداریم.

"یک دیدگاه معتقد است که حداکثر نقش مردم در ارتقای کارآمدی و تقویت حکومت اسلامی است اما در مشروعیت حکومت نقشی ندارند"مردم باید آزاد باشند و  ما قیم مردم نیستیم. امام خمینی (ره) تاکید داشتند که هرچه اکثریت بخواهند معتبر است ولو اینکه به ضرر خودشان باشد. در عین حال از مردم درخواست می‌کردند که کسانی را انتخاب کنند که ملتزم به قانون اساسی باشند و اختیار تشخیص را به مردم می‌دادند.
این استاد درس خارج فقه در تبیین تفکیک رویکرد شیعه نسبت به زمان حضور وغیبت امام معصوم، توضیح داد: ما باید بین زمان حضور معصوم و زمان غیبت تفاوت قائل شویم. در زمان حضور معصوم رویکرد شیعه نصب خاص امامان معصوم از جانب خداوند بود که حدیث غدیر و آیات متعددی در این زمینه وجود دارد.

در آن زمان مردم به طور خاص نقشی در نصب امام و مشروعیت حکومت اسلامی نداشتند اما در آن زمان هم در تعبیر پیامبر عظیم‌الشان اسلام گفته شده بود که اگر مردم نیامدند تو هم آن‌ها را رها کن. حتی در روایت معروفی نیز گفته شده که: کَانَ نَبِیُّ اللَّهِ (ص) عَهِدَ إِلَیَّ فَقَالَ: یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ لَکَ وَلَایَةُ أُمَّتِی مِنْ بَعْدِی فَإِنْ‏ وَلَّوْکَ‏ فِی عَافِیَةٍ وَ اجْتَمَعُوا عَلَیْکَ بِالرِّضَا فَقُمْ بِأَمْرِهِمْ، وَ إِنِ اخْتَلَفُوا عَلَیْکَ فَدَعْهُمْ وَ مَا هُمْ فِیهِ، پیامبر ص با من پیمان بست و گفت ای پسر ابی طالب ولایت مردم برای توست، اگر مردم ولایت تو را قبول کردند و به سراغ تو آمدند آن‌ها را بپذیر و در غیر این صورت آن‌ها را رها کن با انچه در آن هستند .
وی در تبیین مدل حکومت اسلامی گفت: در عصر غیبت نسبت به حکومت اسلامی، دو دسته دلایل عقلی و نقلی وجود دارد. آن چیزی که غالب فقیهان به آن استناد کردند، ماذون بودن فقها از جانب معصومین و یا نصب آن‌ها به نصب عام است. نصب عام همان عبارتی است که امام خمینی (ره) فرمودند: به این معنی که ولایت در جمیع صور دارد.

"به این معنا که مردم تعیین کننده مشروعیت نظام نیستند و مردم باید از حکومتی که مشروعیت خود را از خداوند گرفته است همراهی کنند"همه فقها اختیارتی برای برخی تصرفات دارند اما تشکیل یک حکومت یک امر جدی است و نمی‌توان گفت که هر فقیهی می‌تواند رهبر حکومت باشد و فقط باید یک نفر انتخاب شود. اینکه این یک نفر از این مجموعه چگونه انتخاب شود محل بحث است.

راهی به جز انتخاب مردم وجود ندارد
رئیس موسسه پژوهشی فهیم قم بیان کرد: اما آن چیزی که در قانون اساسی ذکر شده و افرادی هم‌چون مرحوم آیه الله شهید صدر، آیت‌الله سبحانی، آیت‌الله منتظری، آیت‌الله معرفت و بسیاری دیگر در کتب خود به آن اشاره کرده‌اند، این است که بالاخره باید از بین فقهایی که شرایط را دارند یک نفر را انتخاب کرد و هیچ راهی به جز انتخاب مردم وجود ندارد و امام هم به این موضوع اشاره کرده‌اند. این بهترین راه موجود است.

وی ادامه داد: بعضی‌ها تفسیرهایی از جایگاه خبرگان دارند مبنی بر اینکه اعضای مجلس خبرگان با سایر فقها هیچ فرقی ندارند، این خبرگان صرفا نظر خودشان را به مردم اعلام می‌کنند. بر اساس این دیدگاه آیت‌الله مومن که  در کتاب خود مطرح می‌کنند که اگر دو نفر بودند که دقیقا شرایط رهبری را به صورت یکسان داشتند. ایشان قرعه انداختن را به عنوان یکی از راه‌های موجود معرفی می‌کنند.

و این راه‌ را شرعی‌تر از انتخاب و رای‌ مردم می‌دانند. روشن است که بحث به این سادگی نیست که بتوان فرد را با قرعه انتخاب کرد و مستندات عقلایی‌تری وجود دارد.

آرای مردم، ارجحیت دارد
این استاد دروس خارج حوزه گفت: در یک دوره‌ای علما و روحانیون برجسته به عدم ورود خود به حوزه سیاست افتخار می‌کردند. بعد از انقلاب وضع متفاوت شد و برخی روحانیون معتقد بودند که چون مردم متوجه نمی‌شوند ما باید برای آن‌ها تصمیم بگیریم . الان هم متاسفانه این دیدگاه در شورای نگهبان یک جلوه‌ی قانونی پیدا  کرده است.

"این دیدگاه انتخابات و رای مردم به این خاطر در ساختار اداره جامعه وارد می‌کند که در جامعه جهانی مورد اعتراض قرار نگیرد"بعد از انقلاب گروه‌هایی مثل جامعه مدرسین بودند که می‌گفتند باید یک لیست برای کل کشور ارائه دهیم. امام خمینی (ره) در برابر این‌ها اینطور بیان کردند که هرچه تعداد افراد تصمیم‌گیر بیشتر شود احتمال خطا کم‌تر خواهد شد و آرای ۳۰ میلیونی مردم ارجحیت دارد.

آیت الله قاضی زاده در پاسخ به این سوال که آیا امکان رفراندم در باره شکل حکومت وجود دارد گفت: در قانون اساسی ما برای عوض کردن نظام جمهوری اسلامی راهی پیش‌بینی نشده است. حتی در اصل آخر قانون اساسی تاکید شده است که جمهوریت و اسلامیت نباید تغییر کنند. اما به لحاظ نظری و در اندیشه‌ی دینی این مسئله جای طرح دارد که اگر مردم حکومت اسلامی و یا جمهوری را نخواستند، باید چه راهکاری را برگزید. این مسئله دو پاسخ دارد.

در سال ۱۳۷۹، در یک مجموعه‌ مصاحبه، همین سوال را مطرح کردم که اگر مردم حکومت اسلامی را نخواهند وظیفه حکومت اسلامی چیست؟ برخی مثل آیت‌الله یزدی معتقد بودند که باید تلاش کرد تا حکومت اسلامی باقی بماند و باید از طریق تبلیغ مردم را به آن جلب کرد.

وی ادامه داد: اما برخی دیگر مثل آیه الله عمید زنجانی و آیه الله واعظ زاده‌ی طبسی معتقد بودند که باید کار مورد نظر مردم را انجام داد و حکومت را واگذار کرد و دوباره از طریق تبلیغ اقبال مجدد مردم را جلب کرد.اختلاف این دو پاسخ بر اساس مبنای مشروعیت قابل فهم است . پاسخ اخیر طبق دیدگاه ابتای مشروعیت بر نظر مردم  است. اما در دیدگاه اول، اقبال یا ادبار مردم موجب بحران مشروعیت نمی‌شود و پاسخ مرحوم یزدی مبتنی بر آن است اما در دیدگاه دوم مشروعیت حکومت در عصر غیبت به آرای واقعی مردم متصل است. در این حالت اگر آرای واقعی مردم به سمت حکومت اسلامی نباشد ادامه آن مشکل پیدا می‌کند.

انتهای پیام