علوم انسانی در ایران نه مدل دارد و نه به اقتضائات پاسخ می‌دهد

به گزارش خبرگزاری مهر، نشست نقد و بررسی کتاب «راهبردهای اقتصادی پیامبر(ص)» عصر روز گذشته، سه‌شنبه ۱۹ اسفند ماه با حضور سیداحسان خاندوزی نایب‌رئیس کمیسیون اقتصادی مجلس و عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی، محمدصادق شهبازی نویسنده و پژوهشگر حوزه انقلاب اسلامی، اسماعیل سلطانی فعال حوزه نشر، حجت‌الاسلام حمید سبحانی‌صدر نویسنده کتاب و جمعی از اهالی کتاب و رسانه در فروشگاه چاپ‌ و نشر بین‌الملل برگزار شد.

حجت‌الاسلام سبحانی‌صدر ضمن بیان اهمیت توجه به راهبردهای اقتصادی پیامبر(ص) گفت: این موضوع به چند دلیل برای من حائز اهمیت بود. اول اینکه برخی شبهه‌ای را مطرح می‌کنند و می‌گویند که اصلاً اسلام مدل حاکمیت موفقی داشته است یا نه؟ البته مشخص است که آن‌ها شناختی ندارند؛ اما می‌گویند زمان امیرالمؤمنین(ع) همیشه جنگ بوده است؛ پس مدیر موفق ندارد و ما نمی‌توانیم از آن برای یک طرح سیاسی یا اجتماعی یا اقتصادی الگو بگیریم. اهل تحقیق هم خیلی مسائل را باز نمی‌کنند. ما در این کتاب بنا داشتیم که بگوییم همان‌طور که رهبر انقلاب بارها فرمودند: «اقتصاد مقاومتی حلّال دردهای امروز ماست»، این طرح صرفاً امروزی نیست؛ بلکه ریشه در راهبردهای اقتصادی معصومین(ع) دارد.

وی با اشاره به اینکه شناخت خوبی از زمان صدر اسلام وجود ندارد افزود: اهالی تحقیق هم این سؤال برایشان مطرح می‌شود که اصلاً پیامبراکرم(ص) برای برنامه‌های اقتصادی‌شان طرح داشته‌اند یا فقط با مسلمانان جمع می‌شدند و دعا می‌خواندند و جنگ می‌کردند؟ در واقع، سیره اقتصادی پیامبر(ص) تاکنون کار نشده است؛ مگر چند مقاله و چند کتاب که فقط در ریاض چاپ و منتشر شده است. دو کتاب هم مرحوم علامه سیدجعفر مرتضی‌عاملی نوشته‌اند و در آن به مسئله بازار پرداخته‌اند.

"دو کتاب هم مرحوم علامه سیدجعفر مرتضی‌عاملی نوشته‌اند و در آن به مسئله بازار پرداخته‌اند"اما امروزه این نگاه که طرح اقتصاد مقاومتی و رونق تولید مطرح شده است و درمان تمام دردها، اتکا بر توان داخلی است، مغفول مانده؛ در صورتی که در سیره پیامبر(ص) و امیرالمؤمنین(ع) هم وجود داشته و قدم‌به‌قدم با آن پیش می‌رفتند. در آن زمان، هیچ چیزی برای مسلمین وجود نداشته و از سوی یمن و چین و هند وارد می‌شده. تمام محصول این شهر خرما بوده و نان به حد نیاز خانگی تولید می‌شد. مابقی اقتصاد مسلمانان متکی بر یهودیان بوده و یهودیان هم در برابر ارائه خدمات دوبرابر ربا می‌گرفتند. این جامعه ظرف مدت ده سال به اوج قدرت اقتصادی می‌رسد؛ به حدی که مشرکین را تحریم می‌کند.

از نظر سیاسی هم دستیابی‌های زیادی از جمله روم و ایران دارند که نتیجه راهبردهای اقتصادی و پیشرفت در این زمینه است.

نویسنده این کتاب با اشاره به اینکه از بیان مسائل تکراری و فقهی که عمدتاً شنیده شده، در این کتاب پرهیز شده، اظهار کرد: گزاره‌های تاریخی و روایی را ذکر کردیم که ناگزیر تکیه بر منابع اهل‌سنت دارند. نکته‌ای که اینجا مطرح می‌شود، این است که بزرگوارانی اخیراً این موضوع را مطرح کردند که اصلاً پیغمبر اکرم(ص) برای مسائل این‌چنینی مبعوث نشدند و اصلاً چنین رسالتی نداشتند. در جواب اینها باید گفت که پیامبر(ص) در مسائل پزشکی هم نظر ندادند و اصلاً برای این موضوع مبعوث نشده‌اند و فقط آمده‌اند که یک تربیت معنوی راه‌ بیندازند؟ در چنین مسائلی که راهبردی نداریم، باید به سراغ سیره عقلا برویم که همان غربی‌ها هستند؟ این کتاب دقیقاً به چنین موضوعاتی اشاره دارد و نشان می‌دهد که پیامبر اکرم طرح داشتند و روی چند نکته دست گذاشته‌اند.

وی با اشاره به اینکه اعراب در آن زمان هم مرد جنگ بودند و کارهای صنعتی را ننگ می‌شمردند گفت: یهودیان در همان دوره به کارهای صنعتی مشغول بودند و بازار را در دست داشتند. پیامبر(ص) آمدند و گفتند هرکس زمین دارد، در آن کار کند یا به برادرش بدهد تا روی آن کار کند و هیچ زمینی نباید خالی بماند. یا در نمونه دیگر، بازاری در مدینه بود که به یهودیان اختصاص داشتند.

"مابقی اقتصاد مسلمانان متکی بر یهودیان بوده و یهودیان هم در برابر ارائه خدمات دوبرابر ربا می‌گرفتند"پیامبر(ص) با ابتکارشان بازاری برای مسلمانان تأسیس کردند تا در آن، مسلمانان خرید و فروش کنند. پس از آن، راهکارهایی را در نظر گرفتند که سبب رونق گرفتن بازار شد. به عنوان مثال، مالیات را از بازار حذف کردند یا مغازه‌هایی که به صورت غیرقانونی فعالیت می‌کردند، تخریب کردند.

سیداحسان خاندوزی، دیگر مهمان این مراسم، در ادامه با اشاره به اینکه بخشی از علوم اجتماعی جدید و مدرن صرفاً به شناخت و کشف و توصیف مناسبات و پدیده‌های اجتماعی می‌پردازد، تصریح کرد: بخش دیگری از علوم اجتماعی، علومی است که به اداره اجتماع مربوط می‌شود و در دل علم سیاست قرار دارد. اگر علوم اجتماعی را از این منظر که علوم اداره حیات‌جمعی بشر هستند، مورد مداقه قرار دهیم، علوم اجتماعی که در جامعه ایرانی ما مورد توجه قرار می‌گیرد، حتماً باید علومی باشد که با طرح‌واره‌ اداره حیات جامعه اسلام نسبت روشن و مشخصی داشته باشد. یکی از پل‌ها و پیوندهای بین اقتصاد و اسلام همین امر است و عالمان علوم اجتماعی را محتاج به شناخت بیشتر آموزه‌های اسلامی و تاریخ اسلام می‌دانم.

ممکن است سیاستمداران در ظاهر، قواعد و قوانین معارض با اسلام را در بحث‌های اقتصادی تصویب نکنند؛ اما قوانینی که پیاده می‌کنند، یا نوع مدیریت و بحث اجرایی، نشانگر رفتارهای معارض است که در نتیجه‌اش، رسانه‌ها و جامعه پُر از کلمات و آموزه‌های شعاری می‌شود؛ در حالی که رفتار اجتماعی آن‌طور نیست. جمع کثیری از فعالان اقتصادی و مدیران بخش دولتی ما در عمل، مسیر مغایر با آن آموزه‌ها را طی می‌کنند. باید این شکاف برطرف شود؛ وگرنه چیزی از رسم اسلام در عمل نمود پیدا نمی‌کند.

نایب‌رئیس کمیسیون اقتصادی مجلس با استناد به بیانات رهبر انقلاب مبنی بر اینکه هر زمان که طبق ضوابط اسلامی و انقلابی عمل کردیم و کار را به مردم سپردیم، آثار مثبت آن را دیده‌ایم، اشاره کرد: به نظر من در عرصه سیاست‌گذاری، به نسبت دیگر حوزه‌ها کمتر موفق بودیم که این آموزه‌ها را به دستورالعمل واقعی تبدیل کنیم. یکی از قوت‌های این کتاب مراجعه کردن به منابع دست اول تاریخی بود. نکته جالب کتاب برای من این بود که نگاه تولیدمحور به کار و صنعت و اشتغال در آن به‌وضوح مشخص است.

محمدصادق شهبازی در ادامه مراسم، با اشاره به اینکه مهم‌ترین بحران در حوزه علوم انسانی این است که نه مدل دارد و نه به اقتضائات پاسخ می‌دهد، توضیح داد: نظامات رایج ما و آن جریانی که در علوم اجتماعی وجود دارد، فضای دیگری را برای ما می‌سازد.

"این جامعه ظرف مدت ده سال به اوج قدرت اقتصادی می‌رسد؛ به حدی که مشرکین را تحریم می‌کند"از طرفی، علوم دینی مباحث دیگری را از ما می‌خواهند و یک سری حرف‌های کلی را از دین می‌گویند و به مدل خاصی نمی‌رسند تا بتوانیم یک مکتب اسلامی اقتصادی را به تصویر بکشیم و در عرصه واقعی از آن الگو بگیریم. فضای علوم انسانی و علوم اجتماعی و شاخه‌های مرتبط با آنچه فضای واقعی را شکل می‌دهد، اندیشه‌ای است که آن را شکل می‌دهد. اگر یک اندیشه درست اقتصادی را شکل بدهیم، می‌توانیم یک فضای اقتصادی را تشکیل داده و نظام اقتصادی را شکل بدهیم.

وی با اشاره به اینکه متفکران ما که درباره این عرصه‌های اقتصادی حرف می‌زنند، اساساً کمتر یک پروژه فکری مشخص و عینی دارند، گفت: سیداحسان خاندوزی در کتاب «مدینه عادله اقتصادی در قرآن» تلاش کرده است تا نگاه اسلام در حوزه عدالت را به یک مدل تبدیل کند. همچنین، حجت‌الاسلام سبحانی‌صدر در همین کتاب «راهبرد اقتصادی پیامبر(ص)» تلاش کردند تا یک گام از سرخط‌های عملی را در اقتصاد اسلامی به تصویر بکشند.در دهه ۶۰ هم کسانی بودند که می‌خواستند رهبری امام را تبیین کنند؛ اما نظریات غربی‌ها را می‌آوردند و بعداً به تناقضاتی می‌رسیدند؛ چون به ذهنیتی منسجم از اندیشه اسلامی دست پیدا نکرده بودند و نتیجه، این تناقضات یا اندیشه التقاطی می‌شود، یا پذیرفتن فضای حاکم بر جامعه.

وی با تحسین پژوهش‌ نویسنده کتاب «راهبرد اقتصادی پیامبر(ص)» و تبیین و طراحی چارچوب اقتصادی اسلامی گفت: این پروژه منسجم و دنباله‌دار ارزشمند است؛ همان‌طور که در کتاب «پس از چهل سال» به رهبری امام‌حسن(ع) انجام دادند. ما به این پروژه‌های منسجم و دنباله‌دار نیاز داریم.

ما عادت کرده‌ایم از سیره اهل‌بیت برداشت‌های موردی داشته باشیم، یا آن را به یک بحث تاریخی تبدیل کنیم و از آن‌ها الگو نمی‌گیریم. همچنین، سیداحسان خاندوزی در کتاب «مدینه عادله اقتصادی در قرآن» گام‌های بیشتری برداشته و یک مدل هم طراحی کرده‌ است. این کتاب خیلی روان و خوش‌خوان است و همه افراد می‌توانند از آن استفاده کنند.