سد گتوند؛ طرحی که ساخت آن اشتباه و تخریبش اشتباه‌تر است + فیلم

به گزارش خبرنگار گروه استان‌های باشگاه خبرنگاران جوان از اهواز، اینکه سد سازی مفید یا مضر است موضوع مورد بحث میان اقشار مختلف مردم قرار دارد از متولیان سد و وزارت نیرو که آن را سودمند می‌دانند تا برخی فعالان محیط زیست که مطلقا این ساز‌ه ها را تخریب گر و زیان بخش می‌خوانند.

سد سازی در ایران پس از آشنایی پهلوی دوم با سد‌های آمریکا رونق گرفت؛ ذخیره سازی آب در منطقه خشک و کویری برای کشاورزی و صنعت، گرایش مدیران وقت به غرب و رونوشت از هر آنچه در این سرزمین‌ها ساخته می‌شود به علاوه خواست محمد رضا پهلوی برای نشان دادن چهره‌ای مدرن و باشکوه از ایران در جهان، همه عاملی شدند تا تمایل به احداث این سازه‌ها در کشور افزایش یابد.

اولین سد ساخته شده در ایران «آب بند دز» بود که با جلال و جبروت فراوانی به بهره برداری رسید و آغازی بود برای ساخت سد‌های گسترده‌تر به طوری که ۱۹ سازه تا پایان حکومت پهلوی احداث و به بهره برداری رسیدند، این روند پس از انقلاب متوقف شد و با آغاز حمله رژیم بعث نیز امکان توسعه آن وجود نداشت، اما در دوره سازندگی و پس از پایان جنگ عراق و ایران سد سازی مجددا رونق یافت.

ساخت سد گتوند قبل و بعد از انقلاب دست به دست شد؛ طراحی و مطالعات احداث آن پیش از انقلاب بررسی و چند نقطه برای ساختن آن معین شد، اما به گفته عیسی کلانتری رئیس سازمان حفاظت محیط زیست کشور به دلیل وجود «گنبد نمکی» بنا کردن سد به مکان دیگری منتقل شد و به تعویق افتاد، این پرونده مجددا در دولت نهم و دهم بازگشایی شد و اعلام کردند که با استفاده از پتوی رسی می‌توان از ورود نمک به آب جلوگیری کرد.

او که در جمع دانشجویان دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران و فعالان محیط زیست صحبت می‌کرد، مدعی شد که «کشیدن پتوی رسی نیز فایده‌ای نداشت و باعث شده اکنون شوری آب زیر سد بیشتر از خلیج فارس باشد.» صحبتی که اکنون متولیان سد گتوند در خصوص آن می‌گویند شوری آب تنها در برخی نقاط بالا است و مقایسه نمودار تغییرات کیفیت شوری آب رود کارون در محل ایستگاه اندازه‌گیری گتوند، قبل و بعد از ساخت آن حاکی از آن است که شوری آب همیشه در نوسان بوده، اما به صورت میانگین پس از ساخت بند تنظیمی کاهش هم یافته است.

برای موشکافی بیشتر مسئله تصمیم گرفتیم تا به سراغ متخصصان این زمینه برویم و از آن‌ها نظر خواهی کنیم. رئیس دانشکده علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز به لحاظ علمی مسئله را بررسی و همچنین معاونت اجرایی و مدیر امور بهره برداری سد و نیروگاه گتوند در ادامه در خصوص وضعیت توربین‌های سد و میزان تولید برق، ماجرای وجود گنبد نمکی در این آب بند و همچنین از ویژگی‌های مهم آن در مدیریت منابع آب و برق توضیحاتی ارائه می‌دهد.

دلایل شوری آب کارون چیست؟

مهدی قمشی رئیس دانشکده علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز با اظهار این مسئله که ۳ عامل در شکل گیری شوری آب کارون تا مقطع شهر اهواز نقش دارند، گفت: نخست شوری آب ورودی به استان خوزستان که به صورت میانگین ۵۰۰ میکروموس است، سپس تاثیر سازند نمکی گچساران در مقطع گتوند که در حالت معمولی و بدون سد حدود ۴۰۰ میکروموس بود.

او افزود: با وجود سد گتوند در سال ۱۳۹۰ میزان شوری آب حدود ۸۰۰ میکروموس بوده و سال ۹۳ حدود ۹۰۰، سپس در سال‌های بعد به ۷۰۰ رسید، اما از ۳ سال پیش تاکنون این مقدار مانند قبل از ساخت سد به حدود ۴۰۰ میکروموس کاهش یافته، که بیانگر آن است که EC آب خروجی از مقطع ایستگاه هیدرومتری گتوند بین ۹۰۰ تا یک هزار و ۴۰۰ میکروموس در طول زمان بوده است.

قمشی سومین عامل شوری آب کارون را پساب‌های کشاورزی و صنعتی عنوان کرد و بیان داشت: مقدار EC (شوری آب) رودخانه کارون در مقطع شهر اهواز در سال‌های اخیر بین ۲ هزار و ۵۰۰ تا ۲ هزار و ۸۰۰ میکروموس نوسان داشته که این اختلاف یک هزار و ۱۰۰ تا یک هزار و ۹۰۰ میکرموس از گتوند تا اهواز تماما مربوط به ورود پساب‌های شور کشاورزی و صنعتی و ورود آب‌های زیرزمینی شور به رودخانه است.

خطر افزایش شوری تجمع یافته پشت سد گتوند

رئیس دانشکده علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز اظهار کرد: روی هم رفته در حالت فعلی نقش پساب‌های شور بر کیفیت آب کارون بیشتر از سایر عوامل است، البته باید توجه داشت که شوری ناشی از سازند نمکی موجود در مخزن سد گتوند حل نشده است و چون شوری آب سبب می‌شود شورآبه در لایه‌های پایینی مخزن تجمع یابد لذا در لایه‌های زیرین مخزن هم اکنون حدود ۲۰۰ میلیون متر مکعب شورآبه داریم که EC میانگین آن حدود ۱۰۰ هزار میکروموس یعنی بیش از ۲ برابر شوری خلیج فارس است.

این مقام مسئول گفت: معمولا برای اینکه این شوری کار دست مخزن ندهد (یعنی افزایش آن سبب نزدیکی شورابه به دریچه‌های توربین نشود) مقداری از آن را کنترل شده از طریق لوله‌ای به نام GRP که برای همین منظور در سد کار گذاری شده با آب خروجی از توربین‌ها قاطی می‌کنند و به پایین دست می‌فرستند که الان ۲ سال است این کار انجام نمی‌شود، لذا در این ۲ سال کیفیت خروجی آب مثل قبل از بهره برداری از سد است، ولی این خطر وجود دارد که شوری تجمع یافته پشت سد افزایش چشمگیر یابد، زیرا توناژ نمک تجمع یافته در شورآبه پشت سد هم اکنون حدود ۹.۵ میلیون تن است.

شعار برچیدن سد گتوند اشتباه است

مهدی قمشی بیان کرد: در هر صورت اگر صحبت‌ها ناظر بر نقش پساب‌ها بر شوری آب کارون است صحیح است، زیرا این پساب‌ها EC را از گتوند تا اهواز بیش از ۲ برابر افزایش می‌دهند. اما این حرف نباید ما را از اشتباه جایابی سد نیز غافل کند، زیرا شوری تجمع یافته در سد تهدیدی برای دشت خوزستان است که تا ۳ سال قبل شوری ایستگاه گتوند را حدود ۴۰ تا ۵۰ درصد تغییر داده بود و اکنون نیز تجمع شوری پشت دیواره سد به صورت تهدید باقی مانده و باید فکری برای علاج آن کرد و یا زمان کمک کند تا انحلال سازند به حداقل خود برسد.

او ادامه داد: زمان انحلال سازند از تاریخ شروع بهره برداری یعنی سال ۹۰ بین ۱۵ تا ۲۰ سال پیش بینی شده بود و اگر تا ده سال آینده این شورابه به نقطه خطرناکی نرسد امید می‌رود که رفته رفته انحلال تقلیل یافته و شورآبه موجود پشت سد با سیلاب‌های زمستانه به پایین دست تخلیه گردد.

رئیس دانشکده علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز گفت: سد گتوند بجز این نقیصه مشکل دیگری ندارد و سایر وظایف خود را همچون تولید برق، مهار سیلاب و ذخیره آب به خوبی انجام می‌دهد و به طور خلاصه اگر سازندگان سد گتوند از قبل مشکل سازند نمکی را واقف بوده اند ساختن سد باید خیانت تلقی شود، در غیر این صورت و بعد از ساختن و بهره برداری از سد، چون راه حل مشکل آن بسبار ارزان‌تر است و سد در حال انجام درست سایر وظایف خود است سر دادن شعار برچیدن سد نیز خیانت باید تلقی شود.

«بیان نیمی از حقیقت، زشت‌تر از تمامی یک دروغ است»

در همین حال داریوش صادقی معاونت اجرایی و مدیر امور بهره برداری سد و نیروگاه گتوند علیا در گفتگو با خبرنگار ما ضمن اظهار این مسئله که «گفتن نیمی از حقیقت، زشت‌تر از تمامی یک دروغ است» گفت: واژگانی همچون کوه نمک، گنبد نمکی و خشکی آب جزء واقعیات سد گتوند نیست و اشتباهاتی است که در اذهان جامعه جاری شده است.

او با تاکید بر این مسئله که سد گتوند علیا با استفاده از دانش فنی مهندسان داخلی و بین المللی ساخته شده، افزود: سال ۱۳۴۶ شرکت آمریکایی «هارزای» با مطالعات اولیه، امکان سنجی تولید انرژی برقابی در حوزه کارون را انجام می‌دهد و موقعیت‌هایی با پتانسیل برقابی را در کل حوزه آب ریز که شامل سد گتوند و سایر سد‌های دیگر است را پیشنهاد می‌دهد.

معاونت اجرایی و مدیر امور بهره برداری سد و نیروگاه گتوند ادامه داد: پس از انقلاب اسلامی در ایران نیز شرکت «مشانیر» با همکاری شرکت‌های «کایتک» از چین و «لامایر» از فرانسه مطالعات این سد را آغاز و مورد بازنگری قرار می‌دهند که در سال ۱۳۷۶ فاز اولیه مطالعات ساخت سد گتوند علیا نهایی می‌شود.

وجود لنز‌های نمک در حجم عظیم مخزن سد گتوند علیا ناچیز است

این مقام مسئول اظهار داشت: قطعا مطالعات زمین شناسی، پایداری سد و سازند نمکی در این بخش از کار مورد توجه قرار گرفته و در مخزن سد نیز «لنز هایی» از نمک وجود دارد؛ طول دریاچه به صورت مستقیم ۹۰ کیلومتر و طول کل ساحل دریاچه مخزن سد گتوند بالغ بر ۳۵۰ کیلومتر است که در طول این دریاچه رگه‌هایی از سازند گچساران وجود دارد، اما در مقایسه با حجم کل مخزن ناچیز است (کمتر از یک درصد طول کل ساحل مخزن) و بگونه‌ای نیست که بزرگنمایی می‌شود.

داریوش صادقی تصریح کرد: ۱۰ سال از ساخت سد گتوند علیا می‌گذرد و این در حالی است که تا پیش از احداث این سد، EC (میزان شوری) آب در مقطع بند تنظیمی گتوند بین ۸۰۰ تا ۲ هزار و ۷۰۰ میکروموس بر سانتیمتر متغیر بود و دلیل عمده آن نیز جاری شدن روان آب‌ها و شستن سازند‌های گچساران در حد فاصل حوزه میانی سد شهید عباسپور تا بند تنظیمی گتوند و سپس تخلیه آن‌ها در رودخانه بوده است، اما پس از آبگیری سد گتوند علیا رهاسازی آب با کیفیت قابل قبول و کنترل شده انجام پذیرفته است که میزان EC رهاسازی شده بعد از آبگیری سد تاکنون عددی بین ۸۰۰ تا یکهزار و ۲۰۰ میکروموس بر سانتیمتر است و از لحاظ کیفیت، قابل قبول و در حد آب شرب قرار دارد.

ماجرای پتوی رسی در سد گتوند چیست؟

او میزان آب ذخیره شده پشت سد گتوند را درحال حاضر بالغ بر ۴ میلیارد متر مکعب عنوان کرد.

معاونت اجرایی و مدیر امور بهره برداری سد و نیروگاه گتوند علیا در خصوص ماجرای پتوی رسی اذعان داشت: این مسئله صرفاً در مرحله آبگیری و آن هم به جهت تاخیر در انحلال بخشی از ۲ کیلومتر مطرح شده از سازند گچساران که در تلاقی با مخزن بوده انجام پذیرفته است.

آیا توربین‌های سد گتوند از کار افتادند؟

صادقی در خصوص وضعیت تولید برق در نیروگاه این سد گفت: در نیروگاه سد گتوند ۴ واحد ۲۵۰ مگاواتی (توربین، ژنراتور و مجموعه‌ای که تولید برق انجام می‌دهد) وجود دارد که واحد‌های نیروگاه گتوند یکی از بهترین‌های تجهیزات برقابی در ایران است.

این مقام مسئول میزان تولید برق در ماه‌های فروردین، اردیبهشت، خرداد، تیر و ۵ روز اول ماه مرداد را به ترتیب؛ ۱۸۱، ۱۷۷، ۲۱۸، ۳۷۳ و ۵۸ گیگاوات ساعت بیان کرد، سپس ادامه داد: جمع این میزان تولید برق طی ۴ ماه و ۵ روز، یک هزار و ۷ گیگاوات ساعت است.

معاونت اجرایی سد گتوند علیا همچنین ضمن تاکید بر سلامت تجهیزات نصب شده در نیروگاه گتوند، صحت این موضوع را تولید برق این نیروگاه از سال شروع بهره برداری تاکنون که بالغ بر ۲۳ هزار گیگاوات ساعت است عنوان کرد.

گتوند علیا آب رها شده از ۳ سد را در خود جای داده

داریوش صادقی در توضیح چرایی پر بودن مخزن سد گتوند اظهار کرد: هم اکنون تراز آب در مخازن سد‌های کارون ۳، ۴ و سد شهید عباسپور یا کارون یک در حداقل هستند که دلیل آن تولید برق در ماه‌های گذشته بواسطه نیاز ضروری شبکه برق کشور است و این حجم رها سازی آب از سد‌های بالادست در مخزن سد گتوند علیا ذخیره شد تا در ادامه علاوه بر تولید انرژی پاک برقابی نسبت به تامین حقابه مورد نیاز دشت خوزستان رها سازی صورت پذیرد.

بیشترین عامل شوری آب کارون؛ متاثر از آلاینده‌های صنعتی، شهری و کشاورزی

معاونت اجرایی و مدیر امور بهره برداری سد و نیروگاه گتوند در پایان و در خصوص موضوع مقصر دانستن سد و نیروگاه گتوند در شوری آب کارون و تبدیل شدن برخی اراضی کشاورزی به شوره زار، گفت: حداکثر مقدار سختی (EC) آب خروجی از سد گتوند یک هزار و ۲۰۰ میکروموس بر سانتیمتر است در حالی که این میزان در مقطع اهواز و سپس آبادان تا ۳ هزار و ۵۰۰ میکروموس بر سانتیمتر و به مراتب بالاتر از آن می‌رسد که این مسئله به دلیل تخلیه پساب‌های صنعتی، کشاورزی و شهری در رودخانه کارون است و هیچ ارتباطی با سد گتوند ندارد.

با توجه به تلاقی رودخانه دز به عنوان یکی از با کیفیت‌ترین آب‌های کشور ایران در موقعیت بند قیر، میزان سختی آب این رودخانه قبل از تلاقی با کارون عددی بالای ۲ هزار میکروموس بر سانتیمتر است و این در حالی است که سختی آب (EC) رها سازی شده از سد دز به مراتب پایین‌تر و عددی نزدیک به ۶۰۰ میکروموس بر سانتیمتر است که خود دلیل محکمی برای وجود آلاینده‌های مطرح شده در متن فوق است.

این سد همچنین نقش مهمی در ارتباط دادن مردم در منطقه گتوند ایفا می‌کند و بسیاری از عشایر و مردم برای عبور از رودخانه از این سد استفاده می‌کنند.

نظر شما چیست؟

بنا بر اطلاعاتی که داریوش صادقی معاونت اجرایی و مدیر امور بهره برداری سد و نیروگاه گتوند در اختیار ما گذاشت، نشان می‌دهد که سد گتوند اگرچه در کنار «لنز‌های نمکی» قرار دارد، اما بزرگنمایی آن بیش از حد صورت پذیرفته و همچنین برخلاف شایعات مربوط به از کار افتادگی توربین‌های این سازه، آن‌ها همچنان در حال چرخیدن و تولید برق هستند، اما از سوی دیگر مهدی قمشی رئیس دانشکده علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز شوری تجمیع یافته پشت سد گتوند را نگران کننده خوانده است، نظر شما در این خصوص چیست؟

گزارش از ساسان ناصری زاده

انتهای پیام/ن