نقد آینده نگری و منجی گرایی در نگاه اندیشمندان غربی

به گزارش خبرنگار مهر، امروز نیمه شعبان، سالروز میلاد باسعادت حضرت مهدی موعود (عج) است. محمدامین غروی در یادداشتی اختصاصی که در اختیار مهر قرار داده است به بیان آینده‌نگری و منجی گرایی در نگاه اندیشمندان غربی پرداخته است که در ادامه با هم می‌خوانیم:

اشاره

انسان‌ها به استناد منابع تاریخی و آثار باستانی، از دیرباز در انتظار ظهور یک منجی بوده‌اند و اندیشه نجات و منجی موعود، یکی از فراگیرترین اندیشه‌های بشری است که در منظومه فکری تمام ادیان و گروه‌های نو اندیش مطرح شده است؛ گرچه در مصداق شناسی و شاخص‌های منجی، دیدگاه‌های متفاوت و حتی متعارض دیده می‌شود.

به هر حال یکی از پیامدهای باور به منجی، لزوم آینده‌نگری و تلاش برای ارائه طرح‌های کلان در راستای بهبود وضعیت جوامع بشری می‌باشد که دیدگاه اندیشمندان غربی پیرامون این موضوع نیازمند تحلیل و بررسی است.

آینده‌نگری سکولار

آینده‌نگری و آینده پژوهی به عنوان یک رویکرد مهم در نظریه پردازی‌های علمی، در دو ساختار دینی و سکولار مطرح می‌شود. از آنجا که رویکرد دینی برآمده از تعالیم آسمانی است، بیشترین رواج را در جوامع دینی دارد اما نباید از رویکرد سکولار که رنگ و بوی دین‌گریزی و حتی دین‌ستیزی دارد، غفلت ورزید.

مرکزیت آمریکا به عنوان آرمان‌شهر

الوین تافلر «Alvin Toffler» نویسنده و آینده‌پژوه آمریکایی بر این باور است که ساختار آینده جهان پس از برخورد تمدن علم و اطلاعات (موج سوم) با تمدن‌های صنعتی (موج دوم) و کشاورزی (موج اول) رقم خواهد خورد. او تصریح می‌کند که امروزه اطلاعات و تکنولوژی و دانش‌های مرتبط با آن، در غرب به ویژه در آمریکا متمرکز است؛ از این رو قدرت آینده، به آن تعلق دارد .[۱]

فوکویاما «Francis Fukuyama» استاد و نظریه‌پرداز علوم سیاسی در آمریکا نیز معتقد است گسترش کامل لیبرال دموکراسی بر تمام دنیا در عرصه‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی، آینده موعود و مطلوب را در پی خواهد داشت .[۲]

مدینه فاضله بر پایه عقل بشری

کانت «Immanuel Kant» فیلسوف آلمانی، در بررسی وضعیت آینده بشر، جامعه مدنی برپایه کامل‌ترین سازمان عادلانه و بالاترین نمودهای اخلاقی را بزرگ‌ترین مساله برای انسان اعلام کرده و آن را یک هدف نهان برای نوع بشر می‌داند که بشر برای رسیدن به آن در حال تلاش بوده تا سرانجام به مدینه فاضله دست پیدا کند.

گرچه دیدگاه کانت و ادیان الهی پیرامون ویژگی‌های مدینه فاضله یعنی دستیابی به عدالت و اخلاق، یکسان هستند اما در چگونگی تحقق این دو شاخص برای مدینه فاضله دارای تفاوت بنیادین می‌باشند؛ چه آنکه ادیان الهی رسیدن به چنین جامعه‌ای را بر اساس رهنمودهای منجی آسمانی دانسته‌اند اما کانت آن را یکی از دستاوردهای تکامل و بلوغ عقل بشری قلمداد کرده است .[۳]

مفهوم‌شناسی آینده‌گرایی الهی

متأسفانه آینده‌گرایی مبتنی بر فلسفه تاریخ سکولار، در تحلیل جریان حرکت تاریخ، هیچ نگاهی به حاکمیت اراده و مشیت الهی ندارد و بنیان آن را بر اساس خواست بشر و بر پایه سلاح علم و تکنولوژی جدید می‌داند. از این رو، چنین آینده‌ای تنها در حد فرضیه باقی می‌ماند و واقعیت میدانی پیدا نخواهد کرد.

"به گزارش خبرنگار مهر، امروز نیمه شعبان، سالروز میلاد باسعادت حضرت مهدی موعود (عج) است"می‌توان اساسی‌ترین مشکل این‌گونه تحلیل‌ها را در نگرش اومانیستی به انسان و منحصر کردن هویت او در جنبه‌های مادی و نادیده انگاری بُعد معنوی وی به شمار آورد.

وخامت وضعیت جامعه امروز غرب از منظر ساختار حکمرانی سبب شده که حتی برخی دانشمندان برجسته غربی به کاستی مبانی نظری و فلسفی آینده‌گرای سکولار اذعان کنند و پیش‌گویی پایان تاریخ بر اساس این ایدئولوژی را غیر قابل درک و توصیف بدانند .[۴]

این در حالی است که در گفتمان دینی، اساس نظریه تشکیل آینده جهان به خواست و اراده بشر و بهره‌گیری از دانش و فناوری جدید، از پرسش‌های چالشی محسوب می‌شود و آنچه که قطعی و مسلم است، تحقق یافتن آینده‌ای روشن بر پایه مشیت حکیمانه الهی در ساختار حکمرانی صالحان بر جهان می‌باشد که آغازگر چنین حرکت مقدسی، منجی آخر الزمان است که تمام ادیان الهی او را وعده داده‌اند. ناگفته پیداست که چنین رویکردی، قانون و سنت قطعی الهی است نه یک فرضیه علمی بشری .[۵]

پی نوشت
[۱]. تافلر، بناء حضارة جدیدة، ترجمه سعد زهران، ص: ۱۷-۲۴.
[2]. Fukuyama, the End of History and the Last Man, p ۲۱۹.
[3]. مجله «نامه فلسفه» تابستان ۱۳۷۸، شماره ۶، مقاله «معنای کلی تاریخ در غایت جهان وطنی».
[4].

Gray, John, Black Mass: Apocalyptic Religion and the Death of Utopia, Pp ۱۶۵-۱۶۶.
[5]. ربانی گلپایگانی، مهدویت از دیدگاه اسلام و ادیان، ص: ۳۱.