کاهش ۲۵ درصدی زاد ولدها طی ۴سال/ بحران جانشینی در ۲۳ استان یک فاجعه جمعیتی است

وضعیت ما و دیگران

شاید شما هم با شنیدن هشدارها درباره وضعیت جمعیتی کشور، لب به گلایه بگشایید و از مشکلات ازدواج و فرزندآوری بگویید. حق دارید، این مهم‎ترین چالش جمعیتی کشور است اما در کنار گوشزدکردن به مسئولان برای رفع این مشکلات، خودمان هم حواسمان باشد که ممکن است با این روند، تا ۳۰ سال دیگر شرایط‎مان نسبت به خیلی از کشورهای دیگر وخیم‌تر باشد. حتی چینی‏ها که سال‎ها سیاست تک‎فرزندی را به اجرا گذاشته بودند، به فکر جبران مافات افتادند و درحال نهایی‎کردن طرحی گسترده‎تر هستند تا پاسخگوی چالش‎های جمعیتی از جمله فشار مالی ناشی از فرزندآوری بر والدین باشد.

امید به مشوق‎های طرح جوانی

در کشور ما هم حدود یک دهه است که زنگ خطر جمعیتی به صدا درآمده و البته سیاست‎گذاری لازم برای جلوگیری از این بحران هم انجام شده است. در سیاست‎های کلی جمعیت که درست

۷ سال قبل، در ۳۰ اردیبهشت‎ماه سال ۹۳ توسط رهبر انقلاب ابلاغ شد، بر اهمیت برنامه‎ریزی برای جبران کاهش نرخ رشد جمعیت و نرخ باروری تاکید شده و مطلع این سیاست‎های ۱۴ ماده‎ای هم این است: «ارتقای پویایی، بالندگی و جوانی جمعیّت با افزایش نرخ باروری به بیش از سطح جانشینی».

با این حال آمارها حاکی از آن است که مجریان این سیاست‎ها در طول ۷ سال گذشته نتوانسته‎اند ساز و کار لازم برای آن را فراهم کنند و نرخ باروری فعلی در کشور هنوز با سطح جانشینی فاصله دارد. البته طرح جوانی جمعیت و تعالی خانواده که اخیرا در مجلس شورای اسلامی نیز تصویب شده، مشوق‎های قابل‎توجهی برای ازدواج و فرزندآوری پیش‎بینی کرده است که می‎تواند پس از رفع ایرادات مطرح‎شده از سوی شورای نگهبان، تبدیل به قانون شود و نجات‎بخش ما از بحران جمعیتی باشد.

آمارها چه می‏گوید؟

با این حال در آستانه روز ملی جمعیت و ابلاغ سیاست‎های جمعیتی کشور، بار دیگر باید زنگ‎خطر این حوزه را به صدا درآوریم و هشدارها را مرور کنیم.

"وضعیت ما و دیگرانشاید شما هم با شنیدن هشدارها درباره وضعیت جمعیتی کشور، لب به گلایه بگشایید و از مشکلات ازدواج و فرزندآوری بگویید"آمارهای تلخ و نگران‎کننده‎ای که در ادامه آمده، نقل قول متولیان بهداشت و سلامت و مرکز آمار ایران است که در گفت‏وگو با رسانه‎های مختلف اعلام شده است:

* حدود سه دهه‌ای است که نرخ رشد جمعیت در کشور روند نزولی به خود گرفته است، در سال‌های اول انقلاب حدود ۳ درصد بود، از اواخر دهه شصت از آن کاسته شد و در ابتدای  دهه هشتاد به حدود ۱.۵ درصد، در سال ۹۸ برای نخستین‎بار به کمتر از یک درصد، در سال ۹۹ به ۰.۶ درصد رسید و در سال‌های نه‌چندان دور صفر خواهد شد.

* نرخ باروری (متوسط تعداد فرزندان به‌ازای هر زن در سن باروری) در سال ۹۸ حدود ۱.۷ بوده و به‌احتمالِ بسیار زیاد در آمار نهایی سال ۹۹ کمتر شده است. این نرخ باروری فقط حدود ۶۵ درصد نرخ باروری موردنیاز برای حفظ جمعیت کشور است و این موضوع نشان می‌دهد حتماً شاهد تغییرات جدی در ساختار جمعیتی خواهیم بود.

* بر اساس اعلام دفتر جمعیت مرکز آمار، تعداد زنان در سن باروری (بین ۱۵ تا ۴۹ سال)، نشان می‌دهد که این آمار تا سال ۱۴۰۸ متوقف می‌شود و بعد از آن با کاهش آمار زنان در سن باروری مواجه خواهیم بود.

* آمار جوانان ۱۵ تا ۲۹ سال کشور که در سرشماری سال ۱۳۹۰،‌ ۲۳ میلیون و ۷۰۰ هزار نفر شمارش شده بود، در سال ۱۳۹۵ به ۲۰ میلیون و ۵۰ هزار نفر کاهش یافته و در سال ۹۹ به ۱۷ میلیون و ۸۲۷ هزار نفر رسیده که یک آمار کاهشی است.

*  در سال ۱۳۹۰، ۶ میلیون و ۲۰۵ هزار نفر سالمند داشته‌ایم که در سال ۱۳۹۵ به ۷ میلیون و ۴۱۴ هزار نفر و در سال ۱۳۹۹ به ۸ میلیون و ۵۴۲ هزار نفر افزایش پیدا کرده است، به‌عبارتی در سال ۹۹ سهم سالمندان بالای ۶۰ سال با عبور از مرز حساس ۱۰ درصدی، ۱۰.۲ درصد از جمعیت کل کشور برآورد شده است.

* تأخیر در فرزندآوری در سال‌های اخیر باعث شده است ۴۵ درصد ولادت‌ها مربوط به خانم‌های بالای ۳۰ سال باشد؛ سنی که می تواند با بروز عوارضی برای مادر و فرزند همراه باشد.

* حدود ۹ میلیون و ۸۰۰ هزار جوان در سن ازدواج، مجردند و هرگز ازدواج نکرده‌اند که از این تعداد، ۵ میلیون و ۳۷۳ هزار نفر مرد و ۴ میلیون و ۴۲۳ هزار نفر خانم هستند؛ همچنین افرادی که بالای سن متعارف و قبل از سن تجرد قطعی‌اند، یک‌میلیون و ۸۱۰ هزار نفرند و ۲۲۰ هزار نفر هم تا ۵۰سالگی ازدواج نکرده‌اند و مجرد قطعی محسوب می‌شوند.

بحران در جایگزینی جمعیت

اما یکی از شاخص‎های مهم جمعیتی در جهان، سطح جانشینی است. یعنی تعداد نرخ باروری مناسب در یک جامعه که بتواند به نسبت میزان مرگ و میر و مهاجرت‎ها، روند مطلوب و متعارف رشد جمعیت را حفظ کند. به گفته کارشناسان، سطح جانشینی مطلوب باید حدود ۲.۱ تا ۲.۳ فرزند برای هر زن باشد اما نرخ باروری در کشور در سال ۹۸ حدود ۱.۷ بوده و پیش بینی می‎شود در سال ۹۹ از این عدد هم کمتر شده باشد.

به گفته مدیرکل دفتر جمعیت مرکز آمار ایران، آخرین برآوردهای نرخ باروری در سال ۱۳۹۸ نشان می‎دهد که جمعیت ۲۳ استان کشور کمتر از سطح جانشینی  بوده و تنها ۸ استان دارای نرخ باروری بالاتر از سطح جانشینی  بوده‌اند؛ استان‌های سیستان و بلوچستان،‌ خراسان‎های رضوی، شمالی، جنوبی، خوزستان، هرمزگان،‌ گلستان و یزد.

گفت‌وگو با «حق شناس» عضو هیئت علمی موسسه   مطالعات تخصصی جمعیت : هنوز فرصت هست، اگر تعلل نکنیم

دکتر «نادر مطیع حق‌شناس» استاد دانشگاه و عضو هیئت علمی موسسه مطالعات و مدیریت جامع و تخصصی جمعیت کشور در گفت‎وگو با خراسان می‎گوید: مطالعات و آمارهای جمعیتی نشان می‎دهد که با کاهش نرخ باروری در خانواده مواجه‎ایم و یکی از دلایل مهمش این است که ارزش فرزندآوری درون خانواده‎ها نهادینه نشده است؛ سبک زندگی‎ها تغییر کرده و عوامل اجتماعی و اقتصادی متعددی هم در آن موثر بوده است. وی ادامه می‎دهد: کاهش نرخ رشد جمعیت ما در سال‌های ۹۸ و ۹۹، در تاریخ جمعیت‎شناسی کشور بی‎سابقه بوده است و این نشان می‎دهد که وضعیت نگران‎کننده‎ای پیش رو داریم که در صورت تداوم، به کاهش آمار جوانان به عنوان نیروی مولد و فعال در حوزه تولید منجر خواهد شد و تبعاتی در همه حوزه‎ها خواهد داشت.

وضعیت نگران‎ کننده سطح جانشینی

او می‎گوید: نکته مهم این است که نرخ باروری در یک کشور باید با توجه به میزان مرگ و میر و مهاجرت‎ها به میزانی باشد که به سطح جانشینی برسد؛ اما آمارهای جمعیتی در کشور ما نشان می‎دهد که نرخ باروری طی سال‎های اخیر روند نزولی داشته و در سال ۹۸ به ۱.۷ فرزند رسیده در حالی که سطح جانشینی مطلوب و متعارف ۲.۱ تا ۲.۳ فرزند است.دکتر حق‎شناس با وجود ابراز نگرانی شدید از سالخورده‎شدن جمعیت کشور طی دو دهه آینده، اما هنوز به اجرایی‎شدن سیاست‎ها و مشوق‎های این حوزه برای انگیزه‎بخش‎بودن ازدواج و فرزندآوری امیدوار است و می‎گوید: هنوز دیر نشده و  ۲۰ سال فرصت داریم تا بتوانیم جلوی بحران جمعیتی کشور را بگیریم و به رشد جمعیت متعارف برسیم. اما فراموش نکنیم که این ۲۰ سال مثل برق و باد می‎گذرد و هر روز تعلل، ما را یک روز به کشوری سالخورده و بحرانی نزدیک‎تر خواهد کرد.

۲۳۲۳