درباره زندان هارون در حوالی مشهد چه می دانید؟

باشگاه خبرنگاران

باشگاه خبرنگاران - ۱۸ فروردین ۱۴۰۰

به گزارش گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از مشهد،پادشاه قصه‌هایی که شهرزاد در «هزارویک‌شب» روایت می‌کند، در واقع خلیفه‌ای است که نامش را می‌توان در متون تاریخی هم بسیار دید و خواند؛ هارون‌الرشید. در مشهد هارون‌الرشید را با بنای «هارونیه» یا «زندان هارون» می‌شناسند که در خاک توس و در یک‌کیلومتری آرامگاه فردوسی قرار دارد، اما کمتر کسی می‌داند که او در حرم مطهر رضوی، درست در کنار ضریح حضرت‌رضا (ع) و پیش از ایشان در این مکان دفن شده است. سالروز درگذشت او در ۱۸ فروردین ۱۸۸ سبب نوشتن از او و بنای منسوب به اوست.

دفن هارون‌الرشید در حرم مطهر رضوی

به روایت تاریخ، هارون‌الرشید که مرکز خلافتش در شهر بغداد بوده است، در یکی از لشکرکشی‌های خود به سناباد بیمار می‌شود، از دنیا می‌رود و در همین دیار نیز به خاک سپرده می‌شود. «جریر طبری» در بیان حوادث سال ۱۹۳ قمری می‌نویسد: «در ماه صفر این سال، هارون به گرگان رسید و در آنجا خزانه‌های علی‌بن‌عیسی را که ۱۵۰۰شتر بود، نزد وی آوردند. پس از آن چنان‌که گفته‌اند، در ماه صفر از گرگان به‌حال بیماری، سوی توس حرکت کرد و همچنان آنجا بود تا درگذشت.» مهدی سیدی، مشهدپژوه، درباره مقبره هارون‌الرشید می‌گوید: بقعه هارونی، یعنی بنای قبر هارون‌الرشید، درواقع همان بقعه مطهری است که اکنون ضریح حضرت‌رضا (ع) در میان آن قرار دارد.

این بقعه که بنایی تقریبا ۱۰ در ۱۰ متری است، پس از مرگ خلیفه احداث شده، بنابراین به بقعه هارونی شهرت داشته است.

"«جریر طبری» در بیان حوادث سال ۱۹۳ قمری می‌نویسد: «در ماه صفر این سال، هارون به گرگان رسید و در آنجا خزانه‌های علی‌بن‌عیسی را که ۱۵۰۰شتر بود، نزد وی آوردند"۱۰ سال پس از مرگ هارون‌الرشید، حضرت‌رضا (ع) به شهادت می‌رسد و در کنار هارون و در داخل بقعه هارونی به خاک سپرده می‌شود. بقعه مزبور پس از این به‌دلیل وجود مزار حضرت‌رضا (ع)، کم‌کم به مشهدالرضا (ع) و مشهد تبدیل می‌شود، آن‌چنان که دیگر نام هارون از یاد‌ها می‌رود.»

بیشتر بخوانید

بزرگترین بنای تاریخی طابران توس در انتظار بودجه عمرانی

به‌گفته سیدی، جسد هارون درست وسط این مقبره قرار دارد و پیکر حضرت‌رضا (ع) را نیز در بالاسر هارون و حاشیه غربی آن دفن کرده‌اند. گویا پس از آنکه نخستین ضریح بزرگ را بر روی قبر حضرت (ع) نصب می‌کنند، فاصله بالاسر ضریح تا دیوار غربی بقعه بسیار باریک می‌شود، برای همین زائران هنگام عبور از آن قسمت به زحمت می‌افتادند و بر هارون‌الرشید لعنت می‌فرستادند تا اینکه در سده حاضر، دیوار بقعه را از قسمت بالاسر توسعه می‌دهند و این معضل تا حدودی رفع می‌شود.

هارونیه؛ زندان، مسجد یا مدرسه؟

اما بنایی که هم‌جوار فردوسی، قرن‌هاست قامت راست کرده است، چیست و چرا به هارونیه مشهور است؟ برابر اسناد تاریخی، هارون‌الرشید تا اوایل سده هفتم قمری دارای ضریحی مشخص در وسط بقعه مطهر بوده، اما از آن پس، به‌ظاهر ضریح برداشته شده است. وجود پیکر حضرت‌رضا (ع) در قرون پس از آن هم سبب فراموشی نام و بقعه هارونی می‌شود تا اینکه در اوایل سده حاضر گروهی که در جست‌وجوی مقبره هارون در ولایت توس بودند، بنای ناشناخته‌ای را که این روز‌ها هارونیه نام دارد، در شهر تابران توس می‌بینند و به‌اشتباه گمان می‌کنند که این بنا همان مقبره هارون است. داستان‌های بسیاری درباره این بنا نقل شده، آن‌چنان که به زندان هارون و محل شکنجه‌شدن امام موسی‌کاظم (ع) هم معروف است.

برخی آن را مدرسه، عده‌ای خانقاه و تعدادی نیز این بنا را مسجدی می‌دانند که بعد از تصرف ایران توسط مسلمانان بر روی آتشکده‌های ساسانی ساخته شده است.

در سال ۱۳۵۴ خورشیدی کاوش‌هایی در داخل بنا انجام شده است که نشان می‌دهد بنای هارونیه هرچند امروزه به‌صورت یک بنای منفرد تقریبا در وسط شهر تابران توس قرار دارد تا پیش از دوره قاجار تنها نبوده و در پیرامون خود آثار معماری دیگری از جمله یک قلعه چهاربرجی داشته است. توصیف این بنا فقط در کاوش‌ها خلاصه نمی‌شود و رد آن را می‌توان در سفرنامه جهانگردان بسیاری دید که پایشان به خاک توس رسیده است.

برای نمونه در دوره قاجار «جیمز بیلی فریزر» نخستین‌بار بدون ذکر نامی مشخص از این بنا، آن را بزرگ‌ترین بنای توس توصیف می‌کند. «خانیکف» نیز در سفرنامه خود نام آن را «مسجد خرابه» می‌نویسد، اما نوشته‌های «نی‌پیه» و «هانری رنه دالمانی»، ۲ سیاحی که به‌ترتیب در سال‌های ۱۲۴۸ و ۱۲۵۹ خورشیدی از این بنا دیدن کرده‌اند، مشخص می‌کند که هارونیه در آن دوران به نقاره‌خانه معروف بوده است.

همچنین «ادواردییت» در بازدید از بنای هارونیه که بین سال‌های ۱۲۷۲ تا ۱۲۷۶ خورشیدی اتفاق افتاده است، می‌نویسد که مشخص نیست کاربری این بنا چه بوده است، ولی «سایکس» که در دهه نخست سده بیستم به هارونیه رفته است، بر این نکته تأکید می‌کند که این بنا نام‌های مختلفی مانند گنبد، مزار، قصر و قلعه دارد.

«حسین کوهستانی» و «علی زارعی» در پژوهشی درباره بنای هارونیه می‌‎نویسند: «هارونیه درواقع بنایی است که در سده ۸ قمری و در دوره حکومت شیعه‌مذهب سربه‌داران برای دفن یکی از شیوخ و دراویش گمنام این سلسله ساخته شده است، اما کشمکش‌های سیاسی و رقابت‌های قدرت‌طلبانه و سقوط زودهنگام سربه‌داران منجر به ناتمام‌ماندن بنا می‌شود و پس از مدتی نیز نشانه‌های تاریخی و مذهبی آن از سوی حکومت‌های بعد از بین می‌رود تا اینکه به‌مرور در افواه عوام و بدون هیچ‌گونه پشتوانه تاریخی، هارونیه نام می‌گیرد.»

ناگفته نماند یکی از فرضیه‌های پذیرفتنی نزد شماری از محققان این است که هارونیه همان خانقاه یا مقبره امام محمد غزالی است. با فرض پذیرش این کارکرد، تاریخچه ساخت بنا به سال‌های حیات امام محمد غزالی (۴۵۰ تا ۵۵۰ قمری) یعنی دوران حکومت سلجوقیان بازمی‌گردد. با بررسی نوشته‌ها و نظر‌های جهانگردان دوره قاجار متوجه می‌شویم هیچ‌کدام از آن‌ها از این بنا به‌عنوان مقبره غزالی نام نبرده‌اند، اما باتوجه‌به اینکه سیاحان و شخصیت‌های پیشین ازجمله ابن‌بطوطه، حافظ ابرو و فضل‌ا...