آیا بازگشت قره‌باغ به جمهوری آذربایجان منجر به صلح پایدار می‌شود؟

خبرگزاری مهر، گروه بین‌الملل: بعدازظهر روز سه‌شنبه رسانه‌های محلی ارمنستان اعلام کردند که نیروهای ارتش جمهوری آذربایجان شهر «خانکندی» مرکز منطقه موردمناقشه قره‌باغ را هدف حمله سنگین موشکی و پهپادی قرار دادند؛ بیش از سه دهه است که افکار عمومی منطقه و جهان با اخبار درگیری و تنش‌های سیاسی و نظامی بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان عادت کرده‌اند، اما روند اخبار حوادث روز سه‌شنبه و چهارشنبه از همان دقایق اول نشان‌دهنده این بود که رویدادهای پیرامون منطقه قره‌باغ این بار چیزی فراتر از رویدادهای روزمره این منطقه است که چشم‌وگوش ما به آن آشناست؛ جدی‌بودن حوادث دیروز تا جایی پیش رفت که بسیاری از تحلیل‌گران و ناظران منطقه آن را مقدمه «جنگ سوم قره‌باغ» توصیف کردند و شورای امنیت سازمان ملل نیز قرار است برای بررسی بحران تازه در قره‌باغ، امروز پنج‌شنبه نشست اضطراری تشکیل دهد.

آغاز ماجرا

دقایقی پس از اعلام رسانه‌های محلی و مقامات جمهوری خودخوانده قره‌باغ، وزارت دفاع جمهوری آذربایجان هم با انتشار بیانیه‌ای آغاز عملیات نظامی در منطقه قره‌باغ را تأیید و اعلام کرد «عملیات ضدتروریستی» یگان‌های موشکی و موشکی ارتش جمهوری آذربایجان تا خلع سلاح کامل شبه‌نظامیان مستقر در قره‌باغ ادامه خواهد داشت.

روشن است که حوادث دیروز مثل هر پدیده سیاسی و بشری دیگر رعدوبرقی در آسمان صاف یا رویدادی غیرمنتظره و یک‌باره نبود، بلکه دست‌کم در سطح ظاهر نتیجه زنجیره‌ای از وقایع دست‌کم ۹ ماه اخیر است؛ نخستین نشانه‌های عملیات نظامی جمهوری آذربایجان از آنجایی شروع شد که صبح روز سه‌شنبه نوزدهم سپتامبر ۲۰۲۳، رسانه‌های جمهوری آذربایجان مدعی انفجار کامیون حامل نیروهای این کشور توسط «مین» در منطقه خوجاوند و کشته شدن هفت نفر شدند.

چند ساعت بعد وزارت دفاع جمهوری آذربایجان با انتشار بیانیه رسمی از آغاز «اقدامات ضدتروریستی محلی» در منطقه قره باغ با هدف «بازگردان نظم مبتنی بر قانون اساسی» خبر داد. در این بیانیه باکو نیروهای مسلح ارمنستان را به اقداماتی همچون حملات پراکنده، مین گذاری و گلوله‌باران مناطق آزاد شده متهم کرد. جمهوری آذربایجان همچنین ضمن بستن آسمان خود بر روی هواپیماهای ارمنستان، راه‌های ارتباطی این کشور با منطقه قره باغ را نیز مسدود کرد.

۹ ماه پیش و در دسامبر سال گذشته رسانه‌ها و مقامات رسانه‌های ارمنی اعلام کردند که جمهوری آذربایجان گذرگاه «لاچین» را بسته است؛ گذرگاه لاچین تنها راه ارتباطی بین منطقه قره‌باغ به دولت ارمنستان بود. مقامات ارمنستان و بسیاری از کشورهای جهان و سازمان ملل خواستار به دلیل تسهیل کمک‌های بشردوستان بین‌المللی به قره‌باغ، خواستار بازگشایی گذرگاه لاچین بودند، اما مقامات جمهوری آذربایجان مدعی می‌شدند که این گذرگاه برای ارمنستان به محلی برای قاچاق سلاح و استخراج غیرقانونی منابع طبیعی تبدیل شده است.

در تمام ۹ ماه گذشته تنش سیاسی و گهگاه برخوردهای نظامی بین مقامات و نیروهای ارمنستان و جمهوری آذربایجان ادامه داشت تا اینکه در هفته‌ها و روزهای اخیر حجم اخبار مربوط به افزایش تحرکات نظامی نیروهای ارتش جمهوری آذربایجان در نزدیکی منطقه قره‌باغ افزایش یافت.

تله جنگ برای ارمنستان؟

چند ساعت پس از آغاز عملیات نظامی جمهوری آذربایجان در قره‌باغ، شورای امنیت ملی ارمنستان به ریاست نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر این کشور تشکیل شد تا نحوه برخورد ایروان با عملیات نظامی مشخص شود. پاشینیان پس از این جلسه با تأکید بر اینکه ارمنستان به هیچ وجه وارد جنگ نظامی با جمهوری آذربایجان نمی‌شود اعلام کرد که «برخی نیروهای داخلی و خارجی تلاش دارند ارمنستان را وارد جنگ بزرگی کنند.

"در این بیانیه باکو نیروهای مسلح ارمنستان را به اقداماتی همچون حملات پراکنده، مین گذاری و گلوله‌باران مناطق آزاد شده متهم کرد"من بار دیگر تأکید می‌کنم که نیروهای مسلح ارمنستان در منطقه قره‌باغ حضور ندارند. باکو قصد دارد ارمنستان را به جنگ تمام عیار بکشاند.

پاشینیان با تأکید بر اینکه «مقامات ارمنستان نباید دست به هیچ اقدام بی حساب و کتاب، شدید و ماجراجویانه بزنند» گفت: «آنها (جمهوری آذربایجان) موفق نخواهند شد افزود: مهم نیست چقدر سخت است، به‌ویژه از نظر روانی و عاطفی، ما نباید این فرصت را در اختیار برخی نیروهای داخلی و خارجی قرار دهیم که ارمنستان در معرض خطر قرار گیرد و وارد جنگ شود.»

هم‌زمان با این اظهارات پاشینیان که تأکید می‌کرد ایروان وارد جنگ با جمهوری آذربایجان نخواهد شد، گروهی از مردم ارمنستان با تجمع مقابل اماکن دولتی خواستار ورود نیروهای ارتش ارمنستان به قره‌باغ و مقابله با عملیات نظامی جمهوری آذربایجان شدند. معترضان در اعتراض به موضع نیکول پاشینیان درباره عملیات نظامی نظامی باکو در قره‌باغ شعار می‌دادند «نیکولِ خائن».

پایان عملیات نظامی و انحلال دولت خودخوانده قره‌باغ

وزارت دفاع جمهوری آذربایجان که صبح چهارشنبه تأکید کرده بود عملیات نظامی در قره‌باغ تا انهدام یگان‌های نظامی ارمنی در قره‌باغ ادامه دارد ساعاتی بعد و در کمتر از ۲۴ ساعت از آغاز عملیات با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد که طبق شرایط توافق به‌دست آمده مقامات جمهوری خودخوانده در قره‌باغ پذیرفتند که سلاح‌هایشان را تحویل دهند و مواضع نظامی خود در این منطقه را ترک کنند.

در بیانیه وزارت دفاع جمهوری آذربایجان آمده که باکو با این شرایط توافق آتش‌بس و توقف عملیات نظامی را پذیرفته که «تشکیلات نیروهای مسلح ارمنستان و تشکیلات مسلح غیرقانونی ارمنستان مستقر در منطقه قره‌باغ جمهوری آذربایجان سلاح‌های خود را زمین گذاشته، مواضع رزمی و پست‌های نظامی را ترک کرده و کاملاً خلع سلاح می‌شوند. واحدهای نیروهای مسلح ارمنستان خاک آذربایجان (قره‌باغ) را ترک می‌کنند و در عین حال تمام سلاح‌ها و تجهیزات سنگین خود را تحویل می‌دهند.

بنابر اعلام این بیانیه «اجرای فرآیندهای فوق با هماهنگی نیروهای حافظ صلح روسیه تضمین می‌شود.» به گفته رسانه‌های جمهوری آذربایجان توافق آتش‌بس با میانجی‌گری روسیه صورت گرفته و اجرای بندهای این توافق از امروز ساعت ۱۳ اجرایی خواهد بود.

دفتر ریاست‌جمهوری جمهوری آذربایجان هم اعلام کرد که «به پیشنهاد ریاست‌جمهوری آذربایجان، در ۲۱ سپتامبر ۲۰۲۳ (پنج‌شنبه)، نشستی در شهر یولاخ با نمایندگان ساکنان ارمنی قره باغ برگزار می‌شود تا مسائل ادغام مجدد قره‌باغ بر اساس قانون اساسی و قوانین جمهوری آذربایجان بررسی شود.»

ساعاتی پس از اعلام این توافق آتش‌بس، برخی رسانه‌های ارمنی با استناد به منابع میدانی اعلام کردند که مقامات جمهوری خودخوانده قره‌باغ توافق کردند که گفت‌وگوها با باکو در شهر «یولاخ» جمهوری آذربایجان را آغاز کنند. (جزئیات بیشتر)

ریشه مناقشه قره‌باغ کجاست؟

معمولاً برای ریشه‌یابی مناقشه منطقه قره‌باغ و درگیری سیاسی و گاهی نظامی بین ارمنستان و آذربایجان به سال‌های منتهی به فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال این دو جمهوری اشاره می‌شود، اما این زمان را به قبل از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی هم می‌توان گسترش داد.

هنگامی که آذربایجان و ارمنستان در سال ۱۹۲۱ به جمهوری‌های شوروی تبدیل شدند، اتحاد جماهیر شوروی، منطقه قره‌باغ را به جمهوری آذربایجان داد اما به این منطقه خودمختاری پیشنهاد داد.

در دهه ۱۹۸۰، زمانی که قدرت شوروی در حال افول بود و نشانه‌های فروپاشی بلوک شرق آشکار شده بود، جریان‌های جدایی‌طلب در قره‌باغ ظهور کردند. در سال ۱۹۸۸، «مجمع ملی» در قره‌باغ به انحلال وضعیت خودمختاری منطقه و پیوستن به ارمنستان رأی داد. اما باکو چنین اقداماتی را سرکوب کرد که در نهایت منجر به درگیری نظامی شد.

اعلام استقلال منطقه قره‌باغ در سال ۱۹۹۱ که حمایت دولت ارمنستان را نیز با خود داشت منجر به درگیری نظامی بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان شد. این جنگ که به آن «جنگ اول قره‌باغ» نیز گفته می‌شود ۳ سال طول کشید و در نهایت با میانجی‌گری روسیه دو طرف در سال ۱۹۹۴ حاضر به توافق آتش‌بس شدند، اما این درگیری‌ها هرگز به معنای واقعی متوقف نشد و همانند آتش زیر خاکستر هرازگاهی دو طرف وارد درگیری نظامی می‌شوند.

«جنگ دوم قره‌باغ» ۲۷ سپتامبر ۲۰۲۰ آغاز شد و پس از شش هفته سرانجام با امضای معاهده آتش‌بس میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان که با وساطت دو کشور روسیه و ترکیه انجام گرفته بود به پایان رسید. جنگی که با پیروزی قاطع طرف آذری به پایان رسید و سرانجام پس از ۲۶ سال ارتش ارمنستان از مناطق اشغالی خاک جمهوری آذربایجان (مناطقی جدای از قره باغ) خارج شد و کنترل موقت منطقه قره باغ نیز به نیروهای صلح بان ارتش روسیه سپرده شد.

بهره سخن

منطقه قره باغ که اکثریت آن ارمنی‌هستند و جمعیت آن بالغ بر ۱۲۰ هزار نفر تخمین زده شده در سطح بین‌المللی به عنوان بخشی از خاک جمهوری آذربایجان به رسمیت شناخته شده است.

"پاشینیان پس از این جلسه با تأکید بر اینکه ارمنستان به هیچ وجه وارد جنگ نظامی با جمهوری آذربایجان نمی‌شود اعلام کرد که «برخی نیروهای داخلی و خارجی تلاش دارند ارمنستان را وارد جنگ بزرگی کنند"جمهوری اسلامی ایران هم با اتکا به اصول بنیادین سیاست خارجی خود بارها آشکارا تأکید کرده که با هرگونه تجزیه‌طلبی و تجاوز به تمامیت ارضی همه کشورها مخالف است؛ براین اساس جمهوری اسلامی ایران قره باغ را جزئی از خاک جمهوری آذربایجان می‌داند و ضمن اینکه تشکیل هرگونه دولت محلی و خودخوانده در قره‌باغ را قبول ندارد، بر حفظ امنیت ساکنان ارمنی‌نشین قره‌باغ تأکید دارد.

روند تاکنونی وقایع به ظاهر نشان می‌دهد که مناقشه قره‌باغ دست‌کم در سطح رویارویی نظامی بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان به پایان رسیده؛ از ماه‌ها پیش گفته می‌شد که نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان حاکمیت باکو بر قره‌باغ را پذیرفته و موضع‌گیری او درباره عملیات نظامی جمهوری آذربایجان در قره‌باغ نیز این گزارش‌ها را تأیید کرد. از طرفی دیگر نیز دولت خودخوانده در قره‌باغ که تحت حمایت ایروان بود نیز دیروز چهارشنبه اعلام کرد که شرایط باکو برای انحلال و تسلیم خود را پذیرفته است.

بنابر اعلام ریاست‌جمهوری آذربایجان، قرار است امروز پنج‌شنبه ۲۱ سپتامبر ۲۰۲۳ شستی با حضور نمایندگان ساکنان ارمنی‌نشین قره‌باغ و دولت باکو در شهر «یولاخ» جمهوری آذربایجان برگزار شود تا «مسائل ادغام مجدد قره‌باغ (به جمهوری آذربایجان) بر اساس قانون اساسی و قوانین جمهوری آذربایجان بررسی شود.»

دو جنگ پیشین در قره‌باغ، هزاران کشته و صدها هزار آواره از دو طرف در پی داشت و بنابر اعلام رسانه‌های ارمنستانی در عملیات نظامی روز سه‌شنبه باکو در قره‌باغ دست‌کم ۳۲ نفر کشته و ۲۰۰ نفر نیز زخمی شدند. اگر تحولات کنونی در مناطق شمالی غربی ایران در نهایت منجر به رفع کدورت‌های چندین دهه و یا دست‌کم آرامش بین دو باکو و ایروان و صلح نسبی برقرار شود، پای نیروهای فرامنطقه‌ای به منطقه را باز نکند و ماجراجویی‌های ساده‌لوحانه را در پی نداشته باشد، باید آن را به عنوان یک «تحول مثبت» در روابط بین دو کشور تفسیر کرد.

هر چند رویکرد جمهوری اسلامی ایران در رابطه با مناقشه قره‌باغ همیشه روشن بوده و ضمن دفاع از تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان بر امنیت ساکنان ارمنی‌نشین قره‌باغ نیز تأکید کرده، بارها آشکارا به همه طرف‌ها هشدار داده که اقدام برای ایجاد تغییرات ژئوپلتیکی در شمال‌غربی ایران خط قرمز جمهوری اسلامی ایران است.