آیا آخرالزمان کرونا در خاورمیانه رخ می‌دهد؟

حق نشر عکس

Getty Images

Image caption

عربستان سعودی در اقدامی بی‌سابقه برای جلوگیری از شیوع ویروس کرونا زیارت عمره را به تعلیق در آورد.

ترکیب خاورمیانه و کرونا تا اینجا صحنه‌های دور از انتظار بسیاری خلق کرده. مانند تصاویر خالی خانه کعبه، یا عکسهای مردان سفیدپوش در حال ضدعفونی کردن مسجد فاتح استانبول، یا پلیس اسرائیل که یهودیان ارتدوکس را کشان‌کشان دستگیر می‌کند. اما برای منطقه‌ای که با خشونت و خودکامگی سیاسی در آمیخته، شیوع یک بیماری همه‌گیر می‌تواند اثراتی بسیار فراتر از این تصاویر سورئال داشته باشد.

در حال حاضر منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا با دست‌کم سه کشور از هم‌گسیخته (failed state) روبه‌رو است: سوریه، یمن و لیبی که هر سه همزمان در میانه یک جنگ داخلی چند ساله به سر می‌برند. بیشترین تعداد آوارگان و پناهجویان در سراسر دنیا در کشورهای این منطقه زندگی می‌کنند.

"حق نشر عکسGetty ImagesImage captionعربستان سعودی در اقدامی بی‌سابقه برای جلوگیری از شیوع ویروس کرونا زیارت عمره را به تعلیق در آورد"

ضمن اینکه برخلاف تصویر کلیشه‌ای از برج‌های مدرن دبی یا شاهزاده‌های ثروتمند سعودی، خاورمیانه سرزمین میلیونها فقیر نیازمند است. بر اساس یافته‌های پژوهشی در بنیاد کارنگی، ۲۵۰ میلیون نفر از جمعیت ۴۰۰ میلیونی ۱۰ کشور عربی در گروه افراد فقیر یا آسیب‌پذیر دسته‌بندی می‌شوند. این بنیاد همچنین معتقد است که خاورمیانه، نابرابرترین منطقه جهان است.

همزمان اکثریت حکومتهای منطقه، حکومتهایی غیردموکراتیک هستند و ممکن است با اهداف سیاسی در آمار دستکاری کنند. تا همین جا شک و تردیدهای بسیاری درباره آمارهای منتشر شده درباره میزان شیوع کرونا در ایران مطرح شده. در عین حال سطح آزادی بیان در سراسر منطقه به شکل قابل توجهی پایین است و اطلاع‌رسانی یا رسانه مستقل از حاکمیت، برای عموم کشورهای منطقه پدیده‌هایی غایبند.

علاوه بر همه اینها دشمنی‌هایی دیرینه و رقابت‌هایی سیاسی، بسیاری از کشورهای منطقه را با خود درگیر کرده است.

همبستگی در میان کشورهای خاورمیانه مفهومی کاملا گزینشی است و فراگیری منطقه‌ای و هویتی ندارد. دشوار بتوان تصور کرد که کشورهای منطقه بدون در نظر گرفتن منافع ژئوپولتیک به همدیگر کمک کنند. و حتی به همبستگی هویتی در سطح کشورهای خاورمیانه یا حتی کشورهای مسلمان یا عرب، اعتماد قابل توجهی داشته باشند.

مجموع عواملی از این دست موجب شده تا برخی تحلیلگران به این نتیجه برسند که خاورمیانه عملا یک بمب ساعتی کروناست که دیر یا زود منفجر خواهد شد. پیش‌بینی آثار مخرب این بمب احتمالی آسان نیست. اما چشم‌انداز روشنی نیز برای کنترل بحران احتمالی وجود ندارد و تجربه ایران، بر این نگرانی می‌افزاید.

حق نشر عکس

Getty Images

شام؛ قلب خطر

در بحران کرونا، نگرانی قابل توجهی درباره شیوع کرونا در منطقه شام (عراق، سوریه، اردن و لبنان) وجود دارد.

"مانند تصاویر خالی خانه کعبه، یا عکسهای مردان سفیدپوش در حال ضدعفونی کردن مسجد فاتح استانبول، یا پلیس اسرائیل که یهودیان ارتدوکس را کشان‌کشان دستگیر می‌کند"این منطقه پرجمعیت، درگیر خشونتهای سیاسی و جنگ داخلی است و میلیونها آواره و جنگ‌زده در آن زندگی می‌کنند. ضمن اینکه اردوگاههای پرجمعیت، با حداقل امکانات که مخصوص آوارگان و پناهجویان است در همین منطقه قرار دارد.

در حال حاضر آمار رسمی موارد تایید شده کرونا در این منطقه بسیار پایین است و تعداد موارد تایید شده این چهار کشور، کمتر از هزار و ۵۰۰ نفر اعلام شده. در میان این کشورها، سوریه با تنها ۱۰ مورد کرونا، موردی متفاوت است و رد آن چندان دشوار نیست. اما آمار باقی کشورهای این منطقه نیز از سوی برخی کارشناسان با پرسش‌هایی روبه‌رو است.

به طور مشخص سازمان بهداشت جهانی عدم دسترسی به تست کرونا در بسیاری مناطق سوریه - به ویژه سرزمین‌های تحت کنترل شورشیان - را از علل اصلی پایین بودن این آمار اعلام کرده.

به بیان دیگر حتی به شکل نسبی نیز روشن نیست که میزان شیوع کرونا در سوریه چقدر است.

وضعیت بخشهایی از عراق و همچنین اردوگاههای آوارگان در اردن نیز بهتر نیست. بر اساس پیش‌بینی شورای پناهجویان نروژ (یک سازمان غیردولتی بزرگ که به پناهجویان کمک می‌کند)، اگر اقدامی فوری صورت نگیرد، مرگ و میر ناشی از کرونا ابعادی فاجعه بار در اردوگاههای پناهجویان به بار خواهد آورد.

همچنین شورای اروپایی روابط خارجی (یک مرکز مطالعاتی بین‌المللی) در گزارشی تاکید کرده که آوارگان و پناهجویان این منطقه، آسیب‌پذیرترین گروه هستند که در مجموع جمعیتی بالغ بر ۱۲ میلیون نفر را شامل می‌شوند. بر اساس برآوردهای این مرکز مطالعاتی، پنج و نیم میلیون پناهجوی سوری که در اردوگاههای آوارگان زندگی می‌کنند و بیش از شش میلیون شهروند سوری که درون این کشور آواره هستند، در معرض خطرات شیوع گسترده کرونا قرار دارند.

علاوه بر مساله پناهجویان، ارتباطات این منطقه با ایران نیز بر نگرانی‌ها افزوده است. نظامیان سپاه پاسداران در سوریه حضور دارند و این احتمال مطرح است که آنها به شیوع کرونا سرعت ببخشند.

"بیشترین تعداد آوارگان و پناهجویان در سراسر دنیا در کشورهای این منطقه زندگی می‌کنند"این مساله تا اندازه‌ای افکار عمومی کشورهای این منطقه را نگران کرده که شخص حسن نصرالله، رهبر حزب‌الله در یک سخنرانی به شهروندان لبنانی اطمینان داد که ایرانی‌های سوریه، قرنطینه شده‌اند و همرزمان لبنانی‌شان هم بعد از قرنطینه به کشور باز می‌گردند.

حق نشر عکس

Getty Images

ثروتمندان جنوب خلیج فارس

مزیت مهم کشورهای عربی جنوب خلیج فارس این است که به منابع مالی قابل توجهی دسترسی دارند. اگرچه سقوط قیمت نفت، بر ثروت و درآمد این کشورها نیز اثر می گذارد، اما همچنان شرایط به گونه‌ای نیست که برای جامعه بین‌المللی یک زنگ خطر به حساب بیاید. حداقل نتیجه این ثروت، توانایی پشتیبانی درمانی و حمایت مالی برای اجرای قرنطینه و تعطیل کردن اقتصاد است.

در میان این کشورها نیز همچنان تعداد مبتلایان یا آمار قربانیان به نسبت کشورهای درگیر مانند ایران، بسیار کم است. در مجموع در تمامی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس (عربستان، امارات، بحرین، قطر، عمان و کویت) تعداد موارد تایید شده ابتلا به کرونا کمتر از چهار هزار نفر است.

همزمان سیاست‌های سخت‌گیرانه‌ای نیز برای کنترل شیوع بیماری آغاز شده که یکی از خبرسازترین آنها، تعطیلی مراسم حج عمره در عربستان بود. حکومت عربستان اخیرا حتی پا را از این هم فراتر گذاشت و از مسلمانان جهان درخواست کرد که فعلا برای مراسم حج تمتع (واجب) هم برنامه‌ریزی نکنند.

حج تمتع هر سال همزمان با ماه ذیحجه (آخرین ماه سال قمری) برگزار می‌شود و زمان دقیق آن در سال جاری، مردادماه خواهد بود. با این حال حکومت عربستان می‌گوید از آنجا که ابعاد بحران کرونا و مدت زمان لازم برای مقابله با آن روشن نیست، این امکان وجود دارد که حتی در آن زمان نیز برپایی مراسم حج ممکن نباشد.

حق نشر عکس

Getty Images

اگر امسال مراسم حج واجب برگزار نشود، این نخستین بار در تاریخ مدرن خواهد بود که مسلمانان از این سفر دینی منع خواهند شد. البته این مراسم در طول تاریخ با مشکل شیوع بیماری (به ویژه بیماری‌هایی مانند طاعون یا وبا) روبه‌رو بوده.

به رغم پیش‌بینی‌ها و امکانات مالی این کشورها برای مقابله با کرونا، این بخش از خاورمیانه نیز با دو پرسش مهم روبه‌رو است: نخست جمعیت قابل توجه کارگران مهاجر. و دوم یمن که در حاشیه جنوبی شبه جزیره عربستان، شبیه به یک نابرادری فقیر و زخم خورده، نه تنها به ثروت نفت دسترسی ندارد، بلکه برعکس، از حداقل امکانات یک دولت مستقر محروم است.

بر اساس تخمین سازمان جهانی کار، تا سال ۲۰۱۹ مجموع جمعیت کارگران خارجی در کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس، به اضافه اردن و لبنان بالغ بر ۳۵ میلیون نفر بوده است.

"ضمن اینکه برخلاف تصویر کلیشه‌ای از برج‌های مدرن دبی یا شاهزاده‌های ثروتمند سعودی، خاورمیانه سرزمین میلیونها فقیر نیازمند است"این سازمان پیشتر از وضعیت برخی از این کارگران در کشورهای عربی ابراز نگرانی کرده و اعلام کرده که آنها با تبعیض‌های سیستماتیک روبه‌رو هستند. گزارش شورای اروپایی روابط خارجی نیز حاکی است که اکثریت این جمعیت از دسترسی به خدمات بهداشتی محروم هستند و در شرایطی زندگی می‌کنند که فاصله اجتماعی برای پیشگیری از شیوع کرونا ممکن نیست.

در یمن، اگرچه کرونا موجب شد تا بعد از پنج سال جنگ بی‌وقفه برای نخستین در سطح ملی آتش‌بس اعلام شود، اما وضعیت گسترش شیوع کرونا در هاله‌ای از ابهام است. در حال حاضر آمار درستی از میزان شیوع کرونا در یمن وجود ندارد و از این نظر، یمن شبیه به سوریه است. آنچه اما وجود دارد هشدارهای بیشماری است که هم از سوی سازمان بهداشت جهانی و هم صندوق بین‌المللی پول درباره بحران احتمالی کرونا در یمن و تبعاتش منتشر شده. به بیان دیگر اگرچه در حال حاضر کسی دقیق نمی‌داند وضعیت کرونا در یمن چگونه است، اما انتظار می‌رود که بحرانی جدی این کشور جنگ‌زده را اسیر خود کند.

حق نشر عکس

Getty Images

اسرائیل و فلسطین

در میان کشورهای منطقه به سختی می‌توان اسرائیل و سطح امکاناتش را با باقی کشورهای خاورمیانه مقایسه کرد.

توصیف ساده‌ای که معمولا اینجور مواقع در رسانه‌ها تکرار می‌شود این است که زیرساخت درمانی اسرائیل، اروپایی است. این توصیف اروپایی یعنی اینکه این کشور، برخلاف همسایگانش از ثروتی قابل توجه برخوردار است و با این ثروت یک سیستم بهداشت و درمان، با کیفیت بالا ساخته است.

اگرچه این امکانات به روز و در دسترس به معنای خلاصی اسرائیل از کرونا نیست، اما این کشور با یک استراتژی سخت‌گیرانه و فوری تلاش کرد تا جلوی شیوع گسترده کرونا را بگیرد. شرایط نظامی حاکم بر اسرائیل و سخت‌گیری‌های امنیتی که به بخشی از زندگی روزمره شهروندان این کشور تبدیل شده، در ابتدا به این گمانه دامن زد که چه بسا اسرائیل بتواند در کنترل کرونا موفق شود.

حق نشر عکس

Getty Images

اما همچنان کرونا در اسرائیل نیز گسترش یافت و تعداد متبلایان در حال حاضر نزدیک به ۵ هزار نفر است.

البته در دسترس بودن تست کرونا در کنار شفافیت دولت اسرائیل در اعلام آمار، احتمالا در بالا بودن تعداد مبتلایان در این کشور در مقایسه با باقی خاورمیانه بی‌تاثیر نبوده.

اما امکانات بالای درمانی اسرائیل لزوما به معنای وضعیت مناسب برای فلسطینی‌های تحت اشغال نیست. تعداد مبتلایان در سرزمین‌های اشغالی تاکنون بیش از ۱۳۰ نفر اعلام شده (بر اساس اعلام سازمان بهداشت جهانی)، اما پیش‌بینی می‌شود که شرایط دیر یا زود دشوارتر شود؛ به ویژه در منطقه غزه که تراکم جمعیت قابل توجه در کنار فقر اقتصادی و شرایط دشوار زندگی، احتمال یک فاجعه بزرگتر را ممکن می‌کند.

یکی از ابعاد دور از انتظار کرونا در این منطقه، همکاری دولت اسرائیل با تشکیلات خودگردان فلسطینی و سازمان حماس (در غزه) برای کنترل بحران است. به بیان دیگر درهم‌تنیدگی این سرزمین‌ها از سویی و خطرات کرونا موجب شد تا حتی اسرائیلی‌ها و فلسطینی‌ها نیز ناچار شوند که برای حل مشکل به هم کمک کنند.