نخبه‌ای که هم‌تبعیدی رهبر انقلاب بود/ ضرورت پرداختن به شهدای نخبه

به گزارش خبرنگار مهر کتاب «پسر تفتان» با حضور جمعی از نویسندگان، فرماندهان نظامی و خبرنگاران و فعالان حوزه کتاب در محل خبرگزاری مهر رونمایی شد. در این نشست که امیر نبی الله سهرابی جانشین بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، سرهنگ عباس بایرامی رئیس سازمان ادبیات و تاریخ دفاع مقدس، محسن شاه رضایی مدیر کل دفتر تکریم بنیاد ملی نخبگان، نویسنده کتاب مرضیه نظرلو، محمدرضا سوقندی مشاور وزیر و رئیس امور ایثارگران وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و جواد کلاته نویسنده و منتقد حضور داشتند کتاب پسر

تفتان رونمایی، معرفی و در خصوصش تبادل نظر شد.

زندگی شهدا ابعاد مختلفی دارد و هر شهید یک ماجرای خاص و به‌دور از کلیشه و در این حوزه هیچ‌گاه سوژه‌های تکراری پیدا نخواهد شد، سوژه کتابی که جزئیات نشست معرفی آن‌را در ادامه خواهید خواند، خاص و جالب توجه است، پرداختن به شهدای نخبه و تحصیل‌کرده نشان دهنده ابعاد متعدد گفتمان دفاع مقدس است و این مهم در حوزه کتاب و ادبیات دفاع مقدس تا حدودی مغفول مانده و باید به آن بیشتر پرداخته شود. آنچه در ادامه می‌خوانید گزارش آئین معرفی کتاب «پسر تفتان» روایت زندگی شهید احمد آتشدست می‌باشد.

*ضرورت پرداختن به شهدای نخبه

در ابتدای نشست سرهنگ عباس بایرامی رئیس سازمان ادبیات و تاریخ دفاع مقدس به ایراد سخن پرداخت و سخنان خود را با تقدیر از عوامل مؤثر در نگارش کتاب شروع و افزود: این جلسه به میزبانی شهید نخبه دکتر احمد آتشدست است که کتاب برای او و به دلیل او نگارش شده است. ما در مجموعه تمام کارهایی که در بنیاد حفظ آثار خصوصاً در سازمان ادبیات و تاریخ دفاع مقدس در بحث تولید کتاب داریم طبق منویات رهبر انقلاب در مورد تقویت ادبیاتی در این حوزه حتماً به دنبال کشف سوژه‌های ناب و ویژه هستیم که بتواند جامعه را در حوزه دفاع مقدس و محور مقاومت سیراب کنیم، خصوصاً نگاه ما به سمت شهدای نخبه که در این موضوع می‌توانیم کارگروه‌های ویژه‌ای با دفتر تکریم بنیاد ملی نخبگان داشته باشیم و این‌طور نیست که بگوییم تابه‌حال کاری نشده است، بلکه آن‌طور که باید و شاید حق مطلب ادا نشده و با پیگیری‌های متعدد می‌توانیم نخبگانی را با همکاری دفتر تکریم حوزه دفاع مقدس و مدافعان حرم کشف و داستان آن‌ها را کتاب کرده و تقدیم جامعه بکنیم.

وی ادامه داد: به ۱۲۸۱ اثر در سال ۱۳۹۹ رسیده‌ایم البته این حاصل همه دوستان خصوصاً در شهرستان‌ها بوده است. و این را به عنوان کلام آخرم در این فرصت بگویم که از اصحاب قلم و نویسندگان عزیز این تقاضا را داریم چون طبق جمله‌ای از مقام معظم رهبری هست که ایشان سال گذشته فرمودند: ما هرچقدر از دفاع مقدس فاصله می‌گیریم معرفت‌مان نسبت به آن کمتر می‌شود.

"به گزارش خبرنگار مهر کتاب «پسر تفتان» با حضور جمعی از نویسندگان، فرماندهان نظامی و خبرنگاران و فعالان حوزه کتاب در محل خبرگزاری مهر رونمایی شد"خیلی از این عزیزان یادگاران دفاع مقدس چه خانواده معزز شهدا و چه فرماندهان و ایثارگران آن به مرور زمان از میان ما می‌روند و عزم جدی لازم است که داشته‌های این عزیزان را ثبت، ضبط و تبدیل به کتاب کنیم چون داشته‌های تکرار ناشدنی دارند، همان‌طور که رهبری فرمودند: سر منشأ همه تولیدات در عرصه فرهنگ کتاب است و بهترین مرجع است و در تلاشیم این امر به بهترین وجه محقق شود، که یکی از این آثار بی‌نظیر امروز معرفی می‌شود.

*یک پاراگراف از کتاب

در ادامه این نشست بخشی از کتاب خوانده شد: «احمد به سید علی حسینی که خودش هم جوان بود و با نوجوان‌ها بیشتر گرم می‌گرفت نزدیک شد، سید علی لباس سفید بلوچی بر تن می‌کرد و در کوچه و خیابان بین مردم می‌رفت، هرچند که مردم اعتنایی به او نداشتند و با سردی با او برخورد می‌کردند اما کنارشان می‌نشست و با آن‌ها از هر دری حرف می‌زد، کمی که گذشت پیشنهاد راه اندازی کتابخانه مسجد را داد، احمد که اهل کتاب بود مشتاقانه استقبال کرد و اتاق پشت مسجد را کتابخانه کردند، روزهای اول کتاب‌خانه با کتاب‌هایی که هر کس از خانه‌اش می‌آورد پا گرفت و کم کم تبعیدی‌ها از طریق رابطین خود در شهرهای بزرگ تعداد کتاب‌ها را افزایش دادند.»

*چگونگی نگارش کتاب و علت مستند بودن آن

در ادامه محسن شاه رضایی حرف‌هایش را اینگونه شروع کرد: «این کتاب که الان چاپ دوم و از کتاب‌های موفق حوزه دفاع مقدس است که تمام خصوصیات دقیق روایی مستند را در مورد زندگینامه نویسی رعایت کرده و در آن از غلو و تخیل نویسنده استفاده نشده است، و این نکته خیلی مهمی است که در بخش زندگینامه نویسی هر چقدر اصالت روایت رعایت شود بر پایه تحقیق و پژوهش دقیق، اثر غنی و موثرتری خواهد شد. برای نگارش این کتاب با چهل نفر مصاحبه و به هفت شهر مراجعه شده است و نشان دهنده روش درست تحقیقی پژوهشی برای ارائه مستند و اصالت یک رخداد و زندگی یک شخصیت است و باید نویسندگان و نو قلمان ما از این روش الگو گرفته و چنین آثاری را ارائه کنند که بشود به هر پاراگراف آن استناد کرد. و البته این کار زحمت دارد ولی نتیجه آن مؤثر خواهد بود. ما باید به دنبال کتاب‌های اصیل و مستند باشیم که نویسنده بتواند در عین اتکا به این اصالت با خلاقیت در نگارش ادبی محتوا را برای خواننده جذاب و خواندنی کند. و این اثر در روش تحقیق و نوع نگارش آن جزو بهترین‌هاست.

مدیر کل دفتر تکریم بنیاد ملی نخبگان در ادامه افزود: ما در حوزه دفاع مقدس و مدافعان حرم در محور مقاومت با سوژه‌های زیادی مواجه‌ایم که نخبه هستند و از آن غفلت شده است.

و طبق گفته سرهنگ بایرامی باید به یک کارگروه مشترک برای رصد و احصاء نخبگان شهید و ایثارگر در زمینه‌های مهندسی، پزشکی، علوم انسانی و هنر پرداخته شود، البته که از ده سال پیش ما این کار را تا حدودی با خانم نظرلو در حال پیگیری هستیم. و روایت زندگی شهید احمد رضا احدی یکی از این نمونه‌هاست. حتماً یک مراسم تکریم و الگو سازی از شهید آتشدست در زاهدان با حضور خانواده، هم‌سنگران، دوستان و هم محلی‌های او در دی یا بهمن ماه و نیز یک رونمایی کتاب محلی خواهیم داشت.

*ژانر کمتر پرداخت شده در حوزه دفاع مقدس!

مراسم با سخنان محمدرضا سوقندی ادامه پیدا کرد و پس از تشکر، تقدیر و رساندن سلام وزیر ارشاد گفت: این کتاب نماینده یک ژانر ادبی و تاریخی‌ست که از آن می‌توانیم در پیشینه تاریخی و فرهنگی یک بابی در حوزه دفاع مقدس و ادبیات پایداری در نظر گرفت و آن ژانر مهاجرت است. قرآن کریم ایمان، مهاجرت و جهاد را با هم می‌آورد و در حوزه دفاع مقدس به این ژانر کمتر پرداخته شده است. از قبل اسلام هم این مهاجرت بوده کمااینکه در تاریخ اسلام نیز بزرگترین آن هجرت پیامبر و داستان اهل بیت (ع) و نیز در تاریخ معاصر هجرت امام (ره) یک نمونه مهم است و باید گفت مجاهدان در طول تاریخ مهاجرانی بودند که برای مبارزه سفر کردند یا تبعید شدند.

"ما باید به دنبال کتاب‌های اصیل و مستند باشیم که نویسنده بتواند در عین اتکا به این اصالت با خلاقیت در نگارش ادبی محتوا را برای خواننده جذاب و خواندنی کند"در روایت همین کتاب داریم که رهبری هم در تبعید و مهاجرت بوده و همان‌جا را مرکز عالم قرار دادند، یا مکتب سلیمانی و رویکرد حاج قاسم سلیمانی یک نمونه بروز و ملموس، و با نزدیک شدن به شهادت امام رضا (ع) به خوبی پی به هجرت رضوی می‌بریم.

وی ادامه داد: نسل جدید روایت درستی از دفاع مقدس نه دیده و نه حتی شنیده و مشکل از ابزاری‌ست که در اختیارش به درستی نبوده، و باید گفت میزان تولید آثار اینگونه باید در قالب مفهومی هنری نیز گسترش یابد و به تولید آثار متعدد هنری نمایشی از آن پرداخت و حتی ما در تبیین قدمای تاریخی کشور هم غافل بوده‌ایم و رویکرد درستی نداشته‌ایم و باید تلاش کنیم در این حوزه به سمت تعالی پیش برویم. خیلی از روایت‌ها باید بازتولید شود و با بهترین وجهه هنری در اختیار مخاطبان قرار بگیرد. این کتاب در راستای تحقق این ژانر ادبی به خوبی پیش رفته و پیاده سازی شده است.

*سخنان رهبر معظم انقلاب در خصوص شهید آتشدست

در ادامه کلیپی از سخنان رهبری در پی سفرشان به استان سیستان و بلوچستان در دهه هفتاد در خصوص این شهید پخش شد. رهبری در آن مراسم در خصوص شهید می‌فرمایند: خود جوانان این منطقه اساساً با استعداد هستند و خود شهید آتشدست در ایرانشهر جز با استعدادترین‌ها بود که من برق استعداد در چشم این جوان را در سال ۵۶ در این منطقه دیدم،

*نظر یک منتقد در خصوص کتاب «پسر تفتان»

در ادامه نشست جواد کلاته‌عربی نویسنده و منتقد دفاع مقدس در خصوص کتاب اینگونه سخن گفت: واقعاً جای تعجب است که چرا چنین کتابی با چنین موضوعی در بازار بزرگ تولیدات کتاب مخصوصاً در حوزه ادبیات پایداری و دفاع مقدس گم هست و دیده و پرداخته نمی‌شود. کمتر اثری وجود دارد که تا این حد غنا داشته باشد و شامل سخنان رهبری و روایت‌های مستند ناب است، از نظر محتوا بسیار این کتاب غنی‌ست و از نظر نگارش کتاب با توجه به ذائقه‌ای که از خانم نظرلو سراغ دارم و سایر آثارشان را خوانده‌ام تاکیدشان بر روایت مستند بدون دخل و تصرف است و در این وادی هرچقدر اثر اصیل باشد غنی‌تر است، تعداد مصاحبه و سندها میزان غنی بودن آن را مشخص می‌کند.

زیربنای یک اثر مستند خوب پژوهش و تحقیق

تخصصی خوب است و اگر این محقق نشود، اثر بدون غنا خواهد بود. این کتاب کشف مستند گونه و تبدیل درست آن به قصه است که بیشتر قابل درک و جذاب برای مخاطب باشد.

وی در نقد کتاب هم افزود: البته احساس می‌کنم در خصوص مستنداتش باید بیشتر کار می‌شده اما احتمالاً با کمبود منبع مواجه بوده که خب این نشان دهنده این است که نویسنده می‌توانسته دخل و تصرف ادبی داستانی کند اما تاکیداتش بر مستند است نه اضافه یا کمتر از آن، ما باید روند درست تعریف پروژه، تحقیق، مصاحبه، پژوهش، نگارش و در نهایت

چاپ اگر به درستی پیش برود شاهد یک اثر مفهومی متعالی خواهیم بود. و ضمن اینکه این کتاب اگر به دست مخاطب نرسد تمام تلاش‌ها بی نتیجه و ابتر خواهد بود.

*دغدغه‌های نویسنده برای نگارش این کتاب چه بوده است!؟

مرضیه نظرلو نویسنده کتاب در شروع صحبت‌هایش تصریح کرد: در ابتدا بگویم که من خودم را نوآموز حوزه ادبیات پایداری و دفاع مقدس می‌دانم و ان‌شاءالله که بتوانم این روحیه را همیشه حفظ کنم. اینکه چرا این سوژه حائز اهمیت است به این علت است که روایت یک شهید استعداد درخشان و نخبه از یک منطقه محروم از کشور در سیستان و بلوچستان است که با آن محرومیت با بهترین رتبه در دانشگاه اصفهان قبول می‌شود و در آن‌جا دارای دوستان صمیمی اهل سنت می‌باشد و یک ارتباط صمیمی بین آن‌ها شکل می‌گیرید. وقتی برای مراحل تحقق به ایرانشهر رفته بودم یک اتفاق جالبی که افتاد این بود که من با چادر در محل اسکان منتظر دوستی بودم که با همراهی و راهنمایی او برای مصاحبه با چند نفری از جمله معلم سنی او که هوز هنوز هم زنده است برویم، تمام شهر مرا به حالت عجیبی به من نگاه می‌کردند، بعد که پرس و جو کردم گفتند آنقدر شیعیان ایرانشهر تحت فشار قرار گرفته‌اند که مجبور به مهاجرت شده‌اند، این ماجرا برای دهه پنجاه و شصت نیست، برای دهه نود و سال ۹۲ و ۹۳ است.

"قرآن کریم ایمان، مهاجرت و جهاد را با هم می‌آورد و در حوزه دفاع مقدس به این ژانر کمتر پرداخته شده است"فضایی به این صورت که فاصله و اختلافی بین شیعه و سنی بود و شیعیان مجبور به مهاجرت بودند. و من انگیزه و دغدغه‌ام بیشتر شد که ارتباط حسنه میان احمد آتشدست و دوستان اهل تسنن‌اش را بتوانم منعکس کنم، که مردم کنونی ساکن آن و آیندگان این موضوع را بدانند و خوب درک کنند.

وی اضافه کرد: اتفاقاً رهبر معظم انقلاب در همان سال ۵۶ که آن‌جا تبعید بودند برای اولین بار هفته وحدت را مطرح کردند و پایه گذار این اتفاق شدند که ایام ولادت حضرت رسول (ص) را به عنوان هفته وحدت سنی و شیعه قرار دهند و با علمای آن‌جا هم در این رابطه به وفاق رسیدند و از آن‌ها این اتفاق را خواستند و محقق شد و نشان دهنده دغدغه رهبری برای نزدیکی شیعه و سنی بوده اما متأسفانه در این سال‌ها با بروز اتفاقاتی این فاصله بیشتر شده است.

نظرلو در ادامه اضافه کرد، این کتاب سال ۹۶ در سازمان بسیج جامعه پزشکی چاپ شد، آن موقع هم من این دغدغه‌هایم را مطرح کردم چون با دوستانی که در ایرانشهر، نهبندان و زاهدان صحبت می‌کردم اذعان داشتند که این فاصله بیشتر شده و گفتم این کتاب باید در استان دیده شود و نوجوان‌های سنی و شیعه به واسطه این کتاب نزدیک شوند. و برای این نزدیکی حتی یکی از دوستان سنی نزدیک شهید که الان در لندن جراح هستند را از طریق ایمیل برای تحقیق پیدا کردم و یک نسخه از کتاب را برایش پست کردیم، و او نیز بر این ارتباط دوستانه و صمیمی تاکید داشت. اما این امر توسط بسیج جامعه پزشکی محقق نشد و نتوانستند کتاب را در ایرانشهر و زاهدان به دست مخاطب خودش برسانند و طی سفری که بعداً داشتیم فهمیدم حتی مسئولین آن منطقه کتاب را ندیده‌اند! و این دغدغه مهم بود و من احساس کردم باید این کتاب هرچه زودتر و بیشتر باید در آن مناطق توزیع و معرفی شود.

*دلیل اصلی پرداختن به این سوژه چه بود!؟

نویسنده کتاب اضافه کرد: دلیل من برای این کتاب علاوه بر نخبه بودن شهید و ارتباط خوبش با اهل سنت این بود او همچنان بعد از انقلاب ارتباطش را با رهبر انقلاب ادامه داده و برای دوره ریاست جمهوری آقای خامنه‌ای در نهبندان که منطقه‌ای بشدت محروم است بشدت تلاش می‌کند و این نشان دهنده همه ابعاد شخصیتی اوست. شهید حتی با یکی از همکلاسی‌هایش وارد رابطه عاطفی می‌شود و از او دو بار خواستگاری هم می‌کند و بالاخره با کلی واسطه و رفت و آمد بالاخره همکلاسی او می‌پذیرد که با احمد ازدواج کند و جالب اینکه عقدشان را آقای خامنه‌ای در تهران خواندند.

و رهبری موقع عقد کاملاً احمد و اتفاقات را یادشان بوده است. یک‌ماه از عقدشان نگذشته که بخاطر اعزام بچه‌های امدادی دانشگاه او هم درنگ نمی‌کند و با کسی که دو سال برای به‌دست آوردنش تلاش می‌کند و تنها یک‌ماه در کنار او بوده خداحافظی می‌کند و به جبهه می‌رود و در عملیات والفجر مقدماتی به شهادت رسید.

آن روز غربت اسلام بود، روز غربت دین بود، روز تسلط نظام طاغوت بود و هرکسی جرأت نمی‌کرد به سمت مفاهیم دینی و انقلابی گرایش پیدا کند. آنچه جوان‌هایی مثل احمد آتشدست را در چشم من عزیز می‌کرد این بود که این جوان‌ها بی محابا مجذوب واقعیت انقلاب می‌شدند، نام امام که آن روزها قاچاق بود و در گوش این‌ها گفته می‌شد دلشان به پرواز در می‌آمد و همین هم شد نظرلو با اشاره به ابعاد شخصیتی شهید گفت: این‌ها را گفتم که تاکید کنم بر ابعاد شخصیتی شهید و روحیه جهادی که داشت و مناطق محروم زاهدان و پیرانشهر را به سمت سازندگی و آبادانی پیش برد. عکسی را که برای روی جلد کتاب انتخاب کردم تصویر شاخه گلی است که روی مزار شهید بوده و سال‌ها در آلبوم عکسشان نگهداری شده است. و فیلمی که از تشییع جنازه شهید از طریق بنیاد شهید به دستم رسید و دیدم این بود که نوشته و گفته شده بود شهید نهبندان را آباد کرد و این یعنی تأثیر جهادی یک شهید در یک منطقه محروم و حساس برای ایجاد وحدت و دوستی میان سنی و شیعه و تاکید بر آبادانی آن مناطق و اینکه چقدر خون یک شهید باعث تقویت این امر و ترغیب نوجوان‌های آن منطقه برای رفتن به جبهه می‌شود.

مرضیه نظرلو ادامه داد، اما نکته بعدی اینکه چرا نوع نگارش کتاب به‌صورت مستند روایی است دلیلش این است که مخاطب علاوه بر آشنایی بهتر و دقیق‌تر با این حوزه، جذب اثر هم بشود، نه به نحوی که ساخته‌های ذهنی القا و یا پررنگ کردن مسائل عاطفی موجب جذب شود، چون در سال‌های اخیر متأسفانه در حوزه دفاع مقدس و مدافعان حرم در برخی آثار برای جذب قشر جوان و نسل جدید از القای

کاذب بار عاطفی برای روایت زندگی شهدا استفاده شده و این خطرناک است که یکی از خطرهایش تغییر الگوی دختران مذهبی برای ملاک ازدواج است، چون چیزی که از شهید به‌صورت کاذب در برخی کتاب‌ها روایت می‌شود و آن‌ها می‌خوانند ولی در عالم واقعیت جامعه نمی‌توانند چنین فردی را پیدا کنند برای همین در انتخاب‌ها دچار خطا می‌شوند و این بزرگترین ایراد در این حوزه است.

"خیلی از روایت‌ها باید بازتولید شود و با بهترین وجهه هنری در اختیار مخاطبان قرار بگیرد"و اینکه بگویم تمام مطالب کتاب کاملاً قابل استناد است و برای درک بهتر مصاحبه‌ها حالت راوی داده‌ام با فضاسازی مناسبی برای ترغیب مخاطب به‌دور از اعمال تخیل یا موارد کاذب بوده است.

*رسالت اصلی بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس در این حوزه چیست!؟

سخنران پایانی نشست امیر سهرابی جانشین بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس بود که به ایراد سخن پرداخت و با انتقال سلام سردار کارگر و تشکر از نویسنده کتاب گفت: ما کشور چند قومیت‌ها و مذاهب هستیم و باید تلاش کنیم فاصله‌ها را کم کنیم. رسالت بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس بازسازی گفتمان انقلاب اسلامی و دفاع مقدس در گام دوم انقلاب اسلامی در بطن اجتماعی کشور است. کشور ما در دهه پنجم انقلاب با نسلی مواجه است که این بازسازی باید به شیوه این نسل تبیین کنیم. ما صرفاً نمی‌توانیم شکل احساسی جنگ در دهه شصت را برای نسل جدید تبیین کنیم، چون این نسل بشدت باهوش است و این هوش هر روز در حال تغییر است، و درک نسل جدید نسبت به تکنولوژی و پیشرفت با نسل‌های گذشته متفاوت است و ما باید بتوانیم با دوری از روش‌های سنتی بتوانیم حقایق و مستندات را کاملاً قابل درک فرزندان امروز بکنیم. باید جامعه هدف برای یک سوژه و کتاب مشخص شود و در همه ابعاد هنری ارائه شود، تا بتوان اثر را در محل مورد نظرش منتشر و موجب نزدیکی و دوری از اختلاف‌ها در کشور شد.

کمااینکه فتنه تکفیر و استکبار موجب تفرقه در مناطق حساس کشور شده ولی ما باید تلاش کنیم در قالب هنر و ادبیات این فتنه‌ها را خنثی کنیم.

جانشین بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس اضافه کرد: وضعیت اجتماعی امروز ما فاصله گرفتن از فرهنگ دفاع مقدس است که نتوانستیم در این سال‌ها این فرهنگ را بازسازی و جوانان را اقناع کنیم. از جمله رسالت‌ها و برنامه‌های بنیاد شهید ایجاد موزه‌های مستند از دفاع مقدس در شهرهای مختلف برای تبیین هرچه بهتر فرهنگ و تاریخ آن است. الان در روسیه موزه‌هایی روایی از جنگ ایران و روس به‌صورت پانوراما برای آموزش نسل جدید است که به نسل‌هایشان القا کنند که پیروز همیشگی هستند، این یعنی حتی اگر ابرقدرت هم باشی لازم است از جنگ‌های گذشته‌ات برای تبیین و اقناع مردم و نسل جدیدت استفاده کنی تا همیشه در قدرت باقی باشی و بمانی! رسالت ما در بنیاد شهید احیای گفتمان و فرهنگ دفاع مقدس است. که سازمان ادبیات و تاریخ دفاع مقدس برای این منظور دو مأموریت مهم دارد، یکی حوزه ادبیات که پرداخت تخصصی به شعر، خاطره، داستان، قصه، ترجمه و تقویت نوقلمان، شیوه نامه‌های برنامه‌ها و مناسبت‌ها است و یکی هم حوزه انتشار که کارشناسی و ممیزی آثار در بحث تخصصی دفاع مقدس می‌باشد. و رویکرد آتی بنیاد توجه ویژه به کودک و نوجوان و بین‌المللی جشنواره‌های ملی است.

"زیربنای یک اثر مستند خوب پژوهش و تحقیقتخصصی خوب است و اگر این محقق نشود، اثر بدون غنا خواهد بود"در نهایت باید بگویم که یک اما وجود دارد، که هنوز در بحث کیفیت و جذب مخاطب باید ببینیم چقدر موفق بوده و چقدر راه پیش رو داریم. و بدانیم هر جا جنگ چه در اجرا و چه روایت مردمی شد دشمنان شکست خورده‌اند.