دروازه جهنم روی زمین / آتشی که خاموش نمی‌شود

غزال زیاری: ده سال پیش جورج کورونیس، کاوشگر نشنال جئوگرافیک، خودش را به دروازه جهنم رساند. گودالی به عرض ۷۰ متر و به عمق ۳۰ متر واقع در شمال مرکزی ترکمنستان که به شکل رسمی "دهانه دروازه" نام‌گذاری شده است. این نام مستعار، پدیده عجیب این منطقه را بهتر توصیف می‌کند: یک حفره بزرگ که گاز متان از آن بیرون می‌آید و چندین دهه پیش شعله‌ور شده و در بخش دور افتاده‌ای از صحرای قره قوم واقع شده و از چندین سال پیش هچنان شعله‌ور است.

کورونیس اولین فردی بود که در سال ۲۰۱۳ از این دهانه شعله‌ور بالا رفت. او بعد از دو سال برنامه‌ریزی، تنها ۱۷ دقیقه فرصت یافت تا قبل از آنکه مجددا گرد و خاک بلند شود، نمونه‌هایی از گاز و خاکستر را از این منطقه بردارد. او با یادآوری آن روز گفت:« این ۱۷دقیقه به شکل بسیار عمیقی در ذهن من حک شده.

"غزال زیاری: ده سال پیش جورج کورونیس، کاوشگر نشنال جئوگرافیک، خودش را به دروازه جهنم رساند"ماجرا خیلی ترسناک‌تر و محیط خیلی گرم‌تر و بزرگ‌تر از چیزی بود که تصور می‌کردم.»

ماجراجویی او، توجه افراد زیادی از سراسر جهان را به دروازه جهنم جلب کرد و تصاویری که به شکلی گسترده از این آتش‌سوزی بزرگ در دنیا منتشر شد، همراه با داستان عجیب ایجاد آن، باعث شد تا دروازه جهنم به جاذبه‌ای گردشگری در آسیای مرکزی و در خاک شوروی سابق تبدیل شود. هرچند که دولت ترکمنستان گهگاهی اعلام می‌کند که تصمیم دارد تا آتش متان دروازه جهنم را خاموش کند و این تصمیم بعد از مدتی به دست فراموشی سپرده می‌شود.

ترکمنستان با ذخایر عظیم نفت و گاز، مناطق صنعتی فراوانی دارد و حجم زیادی از گاز متان را وارد جو می‌کند. در اوایل تابستان امسال بود که دولت‌های آمریکا و ترکمنستان درباره راهکارهای متعدد برای بستن دائمی این دروازه‌ها از جمله دروازه جهنم مذاکراتی را انجام دادند. اما خاموش کردن این شعله‌ها اقدام ساده‌ای نیست و افرادی که به دنبال راهکاری برای انجام این کار هستند، در ابتدا باید به سه سوال پاسخ دهند: دهانه دروازه جهنم چطور ایجاد شده؟ بهترین راه برای خاموش کردن آن چیست و آیا این ایده خوبی است که شعله آتش دروازه جهنم را خاموش کرد؟

گیرمو راین، دانشمند آتش‌شناسی در امپریال کالج لندن دراین باره گفته:« ممکن است کار اشتباه پیش برود و من نگران خطر انفجار در منطقه هستم.»

شروع داستان از کجا بود؟

دهانه دروازه جهنم، به رغم ظاهر جهنمی و ترسناکش، ذاتا عجیب نیست. این منطقه در زبان ترکمنی "نور قره قوم" نیز نامیده می‌شود و در بالای حوزه آبریز رود آمودریا که منطقه‌ای مملو از منابع نفت و گاز طبیعی (که عمدتا متان است) واقع شده.

مقدار زیادی از این گاز متان از پوسته زمین خارج می‌شود و در صورت اشتعال، تا زمانی که سوخت، منبع گرما یا هوای غنی از اکسیژن در دسترس باشد، به سوختن ادامه خواهد داد.

مارک ایرلند، زمین‌شناس انرژی دانشگاه نیوکاسل دراین باره گفته:« ما نباید از وجود چنین پدیده‌ای تعجب کنیم.»

معمولا گاز متان این منطقه یا توسط صنعت نفت مهار شده و یا بدون توجه، از سطح زمین یا زیر آب نشت می‌کند. دهانه دروازه جهنم، دهه‌هاست که بدون مراقبت خاصی می‌سوزد و مسلما این ماجرا به شکل یک سانحه صنعتی از دوران جنگ سرد آغاز شده است.

بیشتر بخوانید:

• دما در سیاره‌های مختلف منظومه شمسی چقدر است؟/ عکس
• سیر تا پیاز ماشین‌های خاصی که نیاز به بنزین ندارند

کسی نمی‌داند که واقعیت ماجرا از چه قرار است ولی اکثر روایت‌ها، عناصر داستانی مشابهی دارند: بین دهه‌های ۱۹۶۰ تا ۱۹۸۰، مهندسان اتحاد جماهیر شوروی (احتمالا کاوشگران نفتی) مشغول حفاری در منطقه بوده‌اند که زمین زیر پای آنها فرو ریخته و زخمی زمین‌شناسی دهان باز کرده و یک گرداب متان را ایجاد کرده است.

احتمالا مهندسان به امید اینکه گاز متان به سرعت بسوزد، آن را روشن کرده‌اند و شاید حتی کسی سیگاری را روی زمین انداخته و تصادفا این آتش روشن شده باشد. اما در هر حال، آتشی شعله‌ور شده که تسلیم‌ناپذیر به نظر می‌رسد و مجموعه‌ای از آلاینده‌های مضر را در فضا پخش می‌کند. هر چند که با تخریب نزدیک‌ترین روستا به این مکان در سال ۲۰۰۴، حالا افراد بومی با این آتش عظیم به دردسر نخواهند افتاد.

دروازه جهنم، در کشوری قرار دارد که عموما درهایش به روی توریست‌ها بسته است، اما می‌تواند درآمدزایی خوبی برای جلب توریست باشد. کورونیس در این باره گفته:« دروازه جهنم، می‌تواند یک بازاریابی خوب باشد و اخیرا به جاذبه گردشگری شماره یک ترکمنستان تبدیل شده است.»

جنون متان

به لطف قربانقلی بردی محمدوف، رئیس جمهور سابق ترکمنستان، دروازه جهنم، جایگاه اسطوره‌ای و عجیبی در ترکمنستان دارد.

در ژانویه سال ۲۰۲۲ و کمی بعد از آنکه قربانقلی از سمتش کناره‌گیری کرد و قدرت را به پسرش سپرد، در صحبت‌هایی به این نکته اشاره کرد که آتش‌سوزی دروازه جهنم باید خاموش شده و از متان موجود در منطقه به شکلی عملی استفاده شود.

این البته ایده خوبی به نظر می‌رسد.

"گودالی به عرض ۷۰ متر و به عمق ۳۰ متر واقع در شمال مرکزی ترکمنستان که به شکل رسمی "دهانه دروازه" نام‌گذاری شده است"متان یک گاز گلخانه‌ای قوی است که بر خلاف دی‌اکسید کربن که قرن‌ها باقی می‌ماند، بعد از چند سال در جو زمین ناپدید می‌شود. از سوی دیگر متان گرمای بیشتری را به دام می‌اندازد و همین نگرانی‌هایی را درباره ایجاد شوک‌های کوتاه مدت و شدید در آب و هوا ایجاد کرده است.

در طول سال‌های اخیر توافق‌نامه‌های بین‌المللی مختلفی مثل تعهد جهانی متان به امضا رسیده که هدف از آنها کاهش انتشار متان از هر دو منبع تولید شده توسط انسان است؛ با این امید که در عین حال از انتشار طبیعی متان از تالاب‌ها و ذوب شدن یخ‌های دائمی جلوگیری شود.

ترکمنستان یکی از بزرگترین تولیدکنندگان گاز متان در جهان است و این ماجرا به دوران شوروی برمی‌گردد؛ زمانی که راهکارهای بی پروای استخراج سوخت فسیلی، انبوهی از چاه‌های نشتی، خطوط لوله و سایت‌های صنعتی متعددی مثل دهانه دروازه جهنم را به یادگار گذاشت. با فروپاشی شوروی در سال ۱۹۹۱، این دغدغه‌ها حل نشده باقی ماند و بسیاری از این چاه‌ها که یا در حال استفاده و یا متروکه هستند، همچنان نشت می‌کنند.

یوان نیسبت، دانشمند آب و هوا در رویال هالووی دانشگاه لندن در این باره گفته:« در این منطقه هرج و مرج بزرگی در جریان است.» هر چند که در مقایسه با نشتی‌های فراوان در ترکمنستان، نشتی گاز در دروازه جهنم عملا ناچیز به نظر می‌رسد.

راین در این رابطه گفته:« خیلی بد است که در این منطقه نشتی متان را شاهد هستیم ولی خوب است که این گاز نشتی می‌سوزد. درست است که آتش، بیشتر متان را به دی‌اکسید کربن و بخار آب (گازهای گلخانه‌ای) تبدیل می‌کند ولی این گازها قدرت کمی دارند. دروازه جهنم در شرایط فعلی، یک منبع متان بزرگ به حساب نمی‌آید.»

خاموش کردن آتش دروازه جهنم

برای خاموش کردن آتش دروازه جهنم، دو فاکتور مجزا باید مدنظر قرار گیرد: اول خاموش کردن آتش و سپس جلوگیری از نشت گاز از داخل زمین.

مرحله اول به نظر از مرحله دوم ساده‌تر است. به عنوان مثال، می‌توان سیمانی که سریع خشک می‌شود را به داخل دهانه دروازه اسپری کرد و اکسیژن غنی که باعث شعله‌ور شدن آتش می‌شود را حذف نمود. اما ایرلند، زمین‌شناس معروف معتقد است که این مشکل را نمی‌توان تنها با گذاشتن یک درپوش برروی دهانه رفع کرد.

چرا که متان به سادگی مسیرهای دیگری را برای رسیدن به سطح زمین پیدا خواهد کرد و بدین ترتیب نشتی جدیدی به آمار فاجعه بار نشتی‌ها در منطقه اضافه خواهد شد.

این بدان معناست که تنها راه برای مهار آتش دروازه جهنم، خفه کردن نشتی در منبع متان آن است. کورونیس در این رابطه گفته:«بعید می‌دانم که کسی ایده خوب و قابل قبولی در این رابطه داشته باشد.»

راین بر این باور است که کلید خاموش کردن این آتش در این است که مشخص شود که در زیر دروازه جهنم چه می‌گذرد و پیشنهاد کرده که از کارشناسان صنعت نفت دعوت شود تا شکاف زیرسطحی که گاز را منتشر می‌کند، پیدا کنند.

پس از آن می‌توان بتن را از طریق لوله‌های زیرزمینی به محل شکاف پمپاژ کرد. راین ادامه داد:« با بهره‌گیری از تکنولوژی نفت و گاز، در صورت در اختیار داشتن اطلاعات کافی، می‌توان مشکل را حل کرد.

"او بعد از دو سال برنامه‌ریزی، تنها ۱۷ دقیقه فرصت یافت تا قبل از آنکه مجددا گرد و خاک بلند شود، نمونه‌هایی از گاز و خاکستر را از این منطقه بردارد"اما اگر اکتشافی انجام نشود، امیدی به انجام اقدامات مفید نخواهد بود.» او در نهایت به این نکته اشاره کرد که اگر اکتشاف در کمال دقت انجام نشود، یک جرقه یا حادثه حفاری کافی است که یک انفجار مرگبار در منطقه رخ دهد.

مارک تینگای، کارشناس ژئومکانیک نفتی در دانشگاه آدلاید، در این باره که چطور می‌توان شکاف زیرزمینی این چنینی را مهر و موم کرد، اطمینان ندارد؛ حتی اگر مهندسان بتوانند محل نشتی را پیدا کنند. او در این رابطه گفته:« واقعا هیچ راهی برای حفاری و مسدود کردن این شکاف وجود ندارد.» طبق گفته او رفع نشتی‌های صنعتی می‌تواند پیچیده باشد؛ اما نشتی‌های زیرزمینی به مراتب سخت‌تر و پر ابهام‌تر خواهند بود.

اما از سوی دیگر این احتمال هم وجود دارد که بتوان از یک وسیله انفجاری بزرگ برای مسدود کردن نشتی متان بهره برد. از این روش برای خاموش کردن آتش چاه‌های صنعتی نیز استفاده می‌شود. شیوه کار بدین ترتیب است که بمبی در نزدیکی منبع متان منفجر شده و اکسیژن موجود در محیط را از بین برده و در نتیجه آتش‌سوزی متوقف خواهد شد و به طور همزمان، شکافی که باعث آزاد شدن متان می‌شود نیز بسته خواهد شد.

راهکاری پرخطر و بی‌اثر

مشخص نیست که آیا این روش در دهانه دروازه جهنم جواب خواهد داد یا نه و احتمالا به یک بمب بسیار بزرگ نیاز خواهد بود. آخرین بار در سال ۱۹۸۱ بود که مهندسان شوروی چندین بار با بهره‌گیری از کلاهک‌های هسته‌ای برای مهار این آتش زیرزمینی تلاش‌هایی را انجام دادند.

خوشبختانه بعید است که در دنیای امروز از چنین رویکردهایی استفاده شده و حتی ممکن است این روش‌ها در مورد دروازه جهنم ترکمنستان راهگشا نباشد.

کورونیس دراین باره گفته:«این احمقانه‌ترین ایده‌ای است که تا به امروز وجود داشته.» او در عین حال تردید دارد که گاز متان ممکن است از جای دیگری به بیرون نفوذ کند.

متخصصان هم با او موافقند. هر گونه تلاش برای بستن دروازه جهنم، ممکن است مشکل‌ساز، خطرناک، پرهزینه و حتی بی‌نتیجه باشد و با در نظر داشتن تمام این مسائل، شاید بهترین کار این باشد که در این راستا هیچ اقدامی انجام نشود.

کورونیس ادامه داد:« من رسما به دولت ترکمنستان توصیه می‌کنم که بگذارید این آتش همچنان شعله‌ور بماند.» اما از آنجا که حکومت این کشور دائما نظرش درباره دروازه جهنم را تغییر می‌دهد، سرنوشت این مکان همچنان روی هواست و کسی نمی داند که چه سرنوشتی در انتظار دهانه دروازه جهنم خواهد بود.

منبع: nationalgeographic

۵۸۵۸