غبار و فرونشست در کمین «نصف جهان»/ میراث فرهنگی در خطر است

خبرگزاری مهر - گروه استان‌ها: سانتی‌متر به سانتی‌متر خاک استان اصفهان، از دلِ دشت‌های چند ده‌گانه تا بافت تاریخی بی‌نظیر شهرها و روستاها به‌تدریج پایین می‌رود تا شکاف «فرونشست»، در بی‌تدبیری چند دهه اخیر مسئولان، هم هویت و پیشینه این استان را هدف بگیرد هم ساختمان‌های مسکونی را ویران کند.

فرونشست زمین پدیده‌ای تدریجی بوده که در طول زمان رخ‌داده و دلیل اصلی آن پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی است، در سال‌های اخیر با تشدید پدیده خشک‌سالی، در نقاط مختلف کشور زنگ خطر تازه‌ای را به‌ویژه برای ساکنان کلان‌شهرها به صدا درآورده است.

فرونشست‌ها گاهی باعث ایجاد ترک و شکاف‌هایی در زمین شده و بر الگوی جریان‌های زیرزمینی و سطحی، کیفیت آب‌های زیرزمینی، شکل سطح زمین و سیل‌خیزی مناطق تأثیر می‌گذارند.

اصفهان نیز از این پدیده بی‌نصیب نبوده و ترک‌های به‌جای مانده بر دیوارهای بسیاری از خانه‌های شهری و روستایی در پنج دهه اخیر، نشان می‌دهد که حرکت تدریجی فرونشست‌ها می‌تواند یکی از جدی‌ترین دغدغه‌های اصفهان باشد.

این دغدغه البته مسکوت نمانده و به بهانه‌های مختلف مسئولان استانی از آن سخن به میان آورده‌اند؛ به‌ویژه آنکه در سال‌های اخیر اصفهان از نعمت زاینده‌رود بی‌بهره مانده و یکی از اثرات جاری نبودن این رودخانه، همین فرونشست‌هاست.

فرونشست، یکی از بحران‌های ناشی از خشکاندن زاینده‌رود

استاندار اصفهان یکی از آخرین دفعاتی که از خطر فرونشست سخن گفت، در شورای اداری استان اصفهان بود که با حضور رئیس قوه قضائیه برگزار می‌شد؛ عباس رضایی در این جلسه با بیان اینکه آب شرب شش میلیون نفر در حوضه آبریز زاینده‌رود و تولید برق و فولاد وابسته به این رودخانه است، گفت: خواسته مهم مردم اصفهان تأمین آب موردنیاز این استان است زیرا این امر بحران‌های مختلف روحی، اجتماعی، اقتصادی و حتی امنیتی را به همراه دارد.

وی از افت سطح آب در دشت‌های بزرگ اصفهان سخن به میان آورد و ادامه داد: این امر تهدید بزرگی برای استان اصفهان در اکثر شهرستان‌هاست، در اطراف فرودگاه اصفهان نیز فرونشست را داریم که در وضعیت بدی به سر می‌برد.

حالا دیگر همه می‌دانند که توسعه اصفهان در قامت یک کلان‌شهر دومیلیون‌نفری و بهره‌برداری‌های متعدد صنعتی و کشاورزی، این شهر و دیگر شهرهای استان را با سفره‌های خالی آب‌های زیرزمینی تنها خواهد گذاشت.

فرونشست‌های چند سانتی‌متری در هر سال

بهره‌برداری‌هایی که یکی از اعضای هیئت‌علمی مرکز تحقیقات کشاورزی اصفهان نیز در گفت‌وگو با مهر آن را مهم‌ترین علت فرونشست‌ها در استان اصفهان دانست و دراین‌ارتباط اظهار داشت: آنچه در کشور ما از فرونشست‌ها مشاهده می‌شود، بهره‌برداری بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی است؛ به‌عبارت‌دیگر وقتی سطح آب‌های زیرزمینی پایین رفته و لایه مرطوب زیرین که به طبقات بالا فشار آورده و آن‌ها را حفظ می‌کند از بین برود، به‌تدریج فشردگی در لایه‌های پایین ایجادشده و طبقات بالایی دچار فرونشست و افتادگی می‌شوند.

در دشت مهیار به دلیل آنکه سطح سفره‌های زیرزمینی بیش از ۱۰۰ متر پایین رفته، فشرده شدن لایه‌های زیرین سبب شده در سطح زمین افتادگی‌هایی بیش از یک متر مشاهده شود

مسعود برهانی در گفت‌وگو با خبرنگار مهر ادامه داد: اگر شهرهای مختلف کشور در طول ۲۰ سال گذشته با تصاویری مانند رادار بررسی شوند، میزان افتادگی لایه‌های سطح زمین قابل ارزیابی است، در برخی مناطق هرساله در حد چند سانتی‌متر فرونشست ایجاد می‌شود و این امر حیات شهری شهروندان شهرهایی مانند اصفهان و تهران را تهدید می‌کند.

وی تصریح کرد: در بخش‌های زیادی از استان اصفهان مانند بسیاری از استان‌های کشور، که سفره‌های آب زیرزمینی به‌شدت مورد بهره‌برداری قرارگرفته، فرونشست پدید آمده است؛ در دشت مهیار به دلیل آنکه سطح سفره‌های زیرزمینی بیش از ۱۰۰ متر پایین رفته، فشرده شدن لایه‌های زیرین سبب شده در سطح زمین افتادگی‌هایی به‌اندازه بیش از یک متر مشاهده شود.

عضو هیئت‌علمی مرکز تحقیقات کشاورزی اصفهان اضافه کرد: در مناطقی که جنس سطح بالایی زمین را خاک سنگینی مانند رس تشکیل می‌دهد، فرونشست باعث ایجاد درز و شکاف می‌شود، پدیده‌ای که در مناطق کویری بیشتر اتفاق می‌افتد.

منطقه ۱۲ اصفهان در معرض فرونشست

وی علاوه بر مناطقی مانند دشت دامنه در فریدن که افتادگی سطح زمین باعث آسیب رسیدن به منازل مسکونی در سال‌های اخیر شده است، شهر اصفهان را نیز در تیررس خطر فرونشست دانست و ابراز داشت: منطقه ۱۲ شهرداری اصفهان به همان دلیل یعنی بهره‌برداری‌ها و نیز خشکی زاینده‌رود که یک منبع آب سطحی به شمار می‌آید در معرض فرونشست قرار دارد؛ برای تأمین آب شرب و آب موردنیاز فضای سبز به ناچار از سفره‌های آب زیرزمینی بهره‌برداری شده است.

برهانی اضافه کرد: آثار تاریخی اصفهان نیز به‌ویژه میراث تاریخی حاشیه زاینده‌رود در معرض خطر هستند اما متأسفانه درحالی‌که میراث فرهنگی اصفهان در مناطق مرکزی با تهدید مواجه شده است، بهره‌برداری از چاه‌ها و منابع زیرزمینی در این مناطق نیز ادامه دارد.

تأمین آب کشاورزی به قیمت تشدید فرونشست‌ها

مدیرکل ستاد مدیریت بحران استان اصفهان نیز در گفت‌وگو با خبرنگار مهر، از وجود زلزله خاموشی به نام فرونشست در ۱۷ استان کشور خبر داد و گفت: در یکی از مفاد قانون جدید مدیریت بحران آمده است که وزارت راه و شهرسازی با همکاری دستگاه‌های مرتبط باید نسبت به مناطق با خطر فروریزش و فرونشست در حوزه‌های شهری، سامانه‌های حمل‌ونقل ریلی و جاده‌ای، فرودگاه‌ها و بنادر تمهیدات لازم را برای مقابله با این پدیده و باهدف تدوین آئین‌نامه‌های مرتبط اقدام کند.

منصور شیشه‌فروش با اشاره به اینکه در سطح استان به علت افت آب‌های زیرزمینی در ۳۰ سال گذشته تاکنون و نیز خشک‌سالی‌ها فرونشست تشدید شده است، درباره چگونگی گسترش فرونشست در اصفهان ادامه داد: افت شدید آب در دشت‌ها به علت برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی باعث شده منابع آب‌های جاری خشک شوند؛ کشاورزان برای تأمین آب محصولات خود و شهرداری‌ها برای حفظ فضای سبز شهرها مجبور شدند به آب‌های زیرزمینی دسترسی پیدا کنند.

وی افزود: در این مدت تخلیه آب از سفره‌های زیرزمینی ادامه پیدا کرد و پدیده فرونشست در پهنه‌های مختلف ایجاد شد و دشت‌ها، جاده‌ها و اراضی کشاورزی را تحت تأثیر قرار داد به همین دلیل دشت‌های مختلف استان موردمطالعه قرار گرفت و مشخص شد اکثر آن‌ها تحت تأثیر فرونشست هستند.

شیشه‌فروش با اشاره به اینکه مطالعات آب منطقه‌ای از تراز آب‌های زیرزمینی نشان می‌دهد به‌طور متوسط ۸۰ سانتی‌متر در سال آب‌های زیرزمینی پایین رفته و بین ۳۰۰ تا ۴۰۰ میلیون مترمکعب آب از منابع زیرزمینی در سال‌های گذشته برداشت‌شده است، بیشترین آسیب فرونشست در استان را مربوط به دشت مهیار دانست و از دشت‌های برخوار، کاشان و آران و بیدگل، گلپایگان و دامنه و داران به‌عنوان دیگر دشت‌های استان که دچار فرونشست شده‌اند نام برد.

اجرای الگوهای مقابله با فرونشست

وی با بیان اینکه تنها در دشت دامنه و داران ۳۰۰ واحد مسکونی براثر فرونشست در سال‌های اخیر دچار آسیب شد، گفت: مناطقی که در معرض فرونشست هستند تأکید شده که در مرتبه اول ساخت‌وسازی انجام نشود اما اگر بنا به ساختمان‌سازی بود، باید الگوهای سازمان نظام‌مهندسی مانند فونداسیون یکپارچه را با توجه به نرخ فرونشست‌ها رعایت کنند.

مدیرکل ستاد مدیریت بحران استان اصفهان همچنین تشکیل کارگروه ویژه برای کنترل و پیشگیری در خصوص پدیده فرونشست در استان را یکی دیگر از اقدامات استان برای مقابله با فرونشست عنوان کرد که ذیل آن شوراهای حفاظت از منابع آب زیرزمینی با محوریت آب منطقه‌ای در تمام شهرستان‌های استان تشکیل می‌شوند.

به گفته وی در استان اصفهان ۱۶ دشت ممنوعه شناسایی و تاکنون با حکم قضائی پنج هزار چاه غیرمجاز پر و مسدود شده‌اند، ۶۲ تیم گشت و بازرسی از ابتدای امسال بیش ۲۰۰ مورد ادوات حفاری غیرمجاز چاه در سطح استان را کشف و ضبط کرده‌اند، محدودیت زمانی برای برداشت از چاه‌های مجاز نیز در دستور کار قرار گرفت و با نصب چهار هزار کنتور هوشمند، از برداشت بی‌رویه چاه‌ها جلوگیری به‌عمل‌آمده است.

جبران سال‌ها غفلت در برابر فرونشست

شیشه‌فروش اضافه کرد: باهدف تقویت سفره‌های زیرزمینی، آبخیزداری در مناطق مختلف در حال انجام است و منابع طبیعی استان حدود ۲۸ پروژه را به ارزش ۴۵ میلیارد تومان در این رابطه در دست اقدام دارد؛ طبق دستورالعملی به تمام دستگاه‌های اجرایی گفته‌شده اگر طرح توسعه‌ای در خصوص مسکن، کشاورزی، راه و ساختمان و تأسیسات در مناطق اولویت‌دار دارند، باید با استعلام از آب منطقه‌ای انجام دهند و ساخت‌وسازها باید متناسب با نرخ فرونشست انجام شود.

مقابله با فرونشست در شهرها هم در دستور کار قرارگرفته است و به اذعان مدیرکل ستاد مدیریت بحران استان اصفهان، مشاوران طرح‌های تفصیلی، جامع و هادی در شهرها و روستاها الگوهای موردنظر دراین‌ارتباط را دریافت کرده‌اند، نرخ فرونشست سالانه در دشت مهیار به دستگاه‌های اجرایی ابلاغ و سازمان زمین‌شناسی کشور به‌عنوان مسئول پهنه‌های خطرپذیر فرونشست نیز مجری تهیه نقشه‌های پهنه‌بندی فرونشست در استان اصفهان شده است.

آیا فرونشست میراث تاریخی اصفهان را تهدید می‌کند؟

نگرانی درباره شهر اصفهان، بیش از هر کجای دیگر معطوف میراث تاریخی این کهن‌شهر است؛ شیشه‌فروش اظهارنظر دراین‌باره را به زمان اعلام مطالعات مربوطه موکول کرده و گفت: اداره کل میراث فرهنگی با همکاری آب منطقه‌ای در خصوص خطر فرونشست بر میراث تاریخی اصفهان مطالعه‌ای انجام داده اما تاکنون چیزی گزارش نشده است؛ بااین‌حال تحقیقات علمی در این خصوص تا حصول نتیجه همچنان ادامه دارد؛ از طرفی شهرداری اصفهان نیز قرارداد مطالعاتی در این زمینه منعقد کرده و مطالعات برای پهنه فرونشست در شهر اصفهان به‌زودی آغاز می‌شود و تا سال آینده نیز نتایج آن اعلام خواهد شد.

فروریزش، ناگهانی‌تر از فرونشست

فرونشست البته بخشی از چالش‌های خاکی اصفهان است و دنیای زیر این خاک با نام‌های مختلف، بافت شهری و روستایی استان را تهدید می‌کند؛ فروریزش یکی از این تهدیدها است که بر اثر گودبرداری، ارتعاشات ترافیکی، کندن تونل‌های مترو و… اتفاق می‌افتد.

پوسیدگی شبکه فاضلاب اصفهان که چند سالی است تبدیل به یکی از معضلات اصلی این کلانشهر شده، موجب خروج گازهایی می‌شود که این گازها خورنده بتن و لوله‌ها بوده و با از بین بردن خطوط انتقال فاضلاب موجب تشکیل حفره‌هایی در زیر سطح زمین می‌شود پوسیدگی شبکه فاضلاب اصفهان که چند سالی است تبدیل به یکی از معضلات اصلی این کلان‌شهر شده، موجب خروج گازهایی می‌شود که این گازها خورنده بتن و لوله‌ها بوده و با از بین بردن خطوط انتقال فاضلاب موجب تشکیل حفره‌هایی در زیر سطح زمین می‌شود.

رسوبات سطح رویی این حفرات پایداری مناسبی نداشته و براثر ارتعاشات ناشی از عبور خودروها ممکن است به‌طور ناگهانی فرو بریزد. پدیده فروریزش برخلاف فرونشست، به‌صورت آنی و با سرعت‌بالا رخ‌داده و می‌تواند حوادث ناگواری ایجاد کند.

مدت زیادی از آخرین فروریزش بزرگ شهر اصفهان نمی‌گذرد، این اتفاق که در زیر پل شیخ صدوق به دلیل فرسودگی لوله‌های فاضلاب اتفاق افتاده بود، سبب واکنش شهردار اصفهان شد. قدرت‌الله نوروزی پس‌ازاین اتفاق از اینکه بازسازی لوله‌های شبکه فاضلاب شهر اصفهان در دست اجرا است خبر داد و گفت: لازم است وضعیت ساخت‌وسازها در شهر کنترل شود تا در بعضی نقاط بارگذاری‌ها ادامه پیدا نکند، زیرا بارگذاری بی‌حدواندازه تاب‌آوری شهری را کاهش می‌دهد.

فروریزش خیابان میر باعث شد شهرداری اصفهان جدی‌تر به فرونشست و فروریزش‌ها نگاه کند؛ نوروزی با اشاره به اینکه قراردادهای پژوهشی با دانشگاه اصفهان در خصوص سنجش میزان زلزله‌خیزی شهر و شناسایی پهنه‌هایی که خطر فرونشست وجود دارد با دانشگاه هنر اصفهان منعقدشده است، گفته بود: اقدامات علمی دقیقی در راستای تأمین آرامش و آسایش شهروندان در حال انجام است؛ این نقشه‌ها نشان می‌دهد در چه نقاطی از شهر نباید ساخت‌وساز انجام و طرح‌های توسعه اجرا شود، البته مسیر استحکام‌بخشی به سازه‌های عمومی نیز مشخص می‌شود تا شهر در برابر حوادث مختلف بیمه شود.

فروچاله، از جنس فرونشست اما وسیع‌تر از آن

از خطر فروریزش هم که بگذریم فروچاله‌ها از دیگر مخاطرات استان محسوب می‌شوند؛ مسعود برهانی که پیش‌تر خطر فرونشست‌ها را بیان کرده بود، این بار از فرو چاله‌ها سخن به میان آورده و اظهار داشت: این پدیده در مناطقی مانند سمیرم وجود دارد و دلیل آن جنس لایه‌های زیرین زمین است که آهکی بوده و باعث می‌شود فرونشست به شکل فروچاله بروز پیداکرده و به‌یک‌باره چاله‌ای با ابعاد و عمق بالا ایجاد شود.

وی اضافه کرد: اگر افتادگی‌ها به اشکال مختلف در حد چند سانتی‌متر باشد نیز ممکن است خسارات جبران‌ناپذیری را به دنبال داشته باشد، بنابراین لازم است نوع بهره‌برداری از آب‌ها همگام با طبیعت باشد و اگر این همگام شدن رعایت نشود، یکی از واکنش‌های طبیعت همین فرونشست و فروچاله‌ها خواهد بود.

برهانی تصریح کرد: لازم است برداشت‌ها متناسب با بیلان آبی هر منطقه باشد چون اکثر دشت‌های استان ممنوعه هستند بنابراین نه‌تنها باید برداشت جدیدی نداشته باشیم بلکه برداشت‌های قبلی را نیز باید کاهش دهیم.

قانون‌مداری و اصلاح الگوها، راه نجات از فرونشست

اصفهان ازجمله مناطقی است که به دلیل مهاجرت و اسکان جمعیت بیش‌ازحد ظرفیت و استقرار صنایع آب‌بَر در آن با کاهش منابع زیرزمینی آب مواجه بوده است و بارش‌ها نیز نظیر آنچه امسال بارید شاید بتواند تا حدودی آبخوان‌ها را تغذیه کند اما نمی‌تواند پاسخگوی چاه‌های خالی استان اصفهان باشد.

به نظر می‌رسد با اجرای طرح‌های آبخیزداری، حجم قابل‌توجهی از منابع آبی موجود براثر بارش باران و جاری شدن روان آب‌ها وارد سفره‌های زیرزمینی شده و با تقویت بستر خاک از فرونشست آن جلوگیری کند؛ از طرفی بنا به آنچه گفته شد می‌توان با کشت محصولات کم آب‌بر موجبات کاهش بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی را فراهم کرد به‌عنوان‌مثال به‌جای کشت سیب‌زمینی، چغندر و صیفی‌جات، از کشت‌های مقاوم به خشکی استفاده کنیم.

جدی گرفتن مطالعات و قانونمندی ساخت‌وسازها و حساسیت بیشتر نسبت به مناطق میراثی اصفهان نیز می‌تواند از خطرهایی که فرونشست برای بافت تاریخی شهرهایی مانند اصفهان دارد، جلوگیری کند.