خاستگاه سنگ‌نگاره ساسانی فارس است

مرتضی ادیب‌زاده، مدیرکل موزه‌ها و اموال تاریخی کشور اصالت تاریخی سنگ نگاره ساسانی را تایید کرد و گفت که به احتمال خیلی زیاد این نقش‌برجسته از جنوب فارس برداشت شده است.

او بیان کرد: این نقش‌برجسته متعلق به دوره ساسانی است که یک بار در موزه بریتانیا کارشناسی شده و پس از آن، هیأتی متشکل از ۱۲ باستان‌شناس حوزه ساسانی، اصالت تاریخی آن را تایید کردند.

ادیب‌زاده اضافه کرد: براساس کارشناسی اولیه، جنس سنگ این نقش‌برجسته از سنگ آهک بوده و نشانه‌های ساسانی در آن قابل مشاهده است. احتمال زیاد می‌رود که این نقش‌برجسته از حوزه جنوب فارس باشد، البته که پژوهش‌ها همچنان ادامه دارد و امیدواریم محل دقیق برداشت این سنگ‌نگاره را پیدا کنیم.

مدیرکل موزه‌ها و اموال تاریخی در وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ادامه داد: استرداد از وظایف ذاتی این وزارتخانه است و با جدیت پرونده‌های مربوط به استرداد پیگیری می‌شود.

او در پاسخ به پرسشی درباره انجام آزمایش‌های میان‌رشته‌ای و آنالیز این نقش‌برجسته، گفت: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری متولی این حوزه است. بر همین اساس، اداره کل موزه‌ها جلسه‌ای با پژوهشگاه دارد.

ادیب‌زاده اضافه کرد: ما برای انجام آزمایش‌های میان‌رشته‌ای و آنالیز عنصری، اگر منابع دیتابیس داشته باشیم می‌توانیم با برداشت نمونه از پشت این سنگ، این کار را انجام دهیم. ما همچنان در حال پژوهش روی این اثر هستیم، اما تا الان آنچه مشخص شده، این است که به احتمال خیلی زیاد این اثر به جنوب فارس مربوط است، چون اثر شکسته بود و وضعیت بدی داشت، گزارش‌های اولیه را درخواست کرده‌ایم که بر آن اساس، نتایج پژوهش‌ها و گزارش‌ها را منتشر می‌کنیم.

این سنگ‌نگاره طبق آنچه وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اعلام کرده است به احتمال خیلی زیاد در سال ۱۹۸۸ میلادی، حدود سال ۱۳۶۷ خورشیدی، همزمان با جنگ عراق با ایران، به شکل غیرقانونی از آب‌های جنوبی کشور خارج و به امارات منتقل شده است و سال ۲۰۱۶ در فرودگاهی در لندن، توقیف و به موزه بریتانیا تحویل داده شده است. این سنگ‌نگاره که اعلام کشف آن، در فروردین‌ماه ۱۴۰۲ و پس از حدود هفت‌سال از سوی روزنامه گاردین افشا شد، سه ماه در موزه بریتانیا به نمایش گذاشته و سپس به ایران برگردانده شد.

مدیر میراث جهانی منظر باستان‌شناسی ساسانی فارس براساس مشاهدات و بررسی‌های اولیه جزئیات نقش‌برجسته ساسانی تایید کرد که نقش‌برجسته ساسانی متعلق به یک بزرگ‌زاده ساسانی است و این احتمال را داد که تاریخ‌گذاری این اثر به قرن سوم میلادی مربوط باشد و از بخش مرکزی و جنوبی استان فارس جدا شده است.

"سکون و ایستایی مرد ساسانی معمولا در سنگ‌نگاره‌های پایان دوره اشکانی و آغاز دوره ساسانی مشاهده شده است"با این وجود همچنان پرسش‌های بدون پاسخ زیادی درباره هویت و مکان واقعی این سنگ‌نگاره مطرح است.

علیرضا عسگری چاوردی در مراسم رونمایی از نقش برجسته ساسانی در موزه ملی ایران درباره تاریخ‌گذاری این سنگ‌نگاره بیان کرد: از قرن چهارم میلادی به بعد هنر ساسانی را به این شکل نداریم و قرن سوم میلادی، در زمان آغاز عصر ساسانی، قابلیت تاریخ‌گذاری برای این نقش برجسته را دارد.

مدیر میراث جهانی منظر باستان‌شناسی ساسانی فارس با اشاره به احتمالاتی که درباره استان فارس به عنوان خاستگاه این سنگ‌نگاره مطرح شده است، گفت: فارس خاستگاه ساسانیان است و از میان ۳۸ نقش‌برجسته ساسانی، حدود ۳۰ نقش‌برجسته در استان فارس شناسایی شده است. علاوه‌بر این، با توجه به تمرکز مراکز مذهبی ساسانیان، مخصوصا بین فیروزآباد، کازرون، بیشاپور و منظر ساسانی فارس، که ثبت جهانی شده است، احتمالا این اثر در همان حوزه منظر باستان‌شناسی ساسانی فارس قرار می‌گیرد، یعنی در حوزه کازرون، فراشبند و فیروزآباد و بخش مرکزی فارس. از نظر جنس سنگ هم تقریبا در بخش مرکزی و حاشیه جنوبی فارس تاریخ‌گذاری می‌شود.

این باستان‌شناس با تایید نظر پژوهشگاه میراث فرهنگی درباره این‌که نقش‌برجسته یک بزرگ‌زاده ساسانی را به تصویر کشیده است، بیان کرد: نقوشی که از سربازان ساسانی در بیشاپور داریم، چنین تشریفات و تزئیناتی ندارند. یک سرباز گردنبند ندارد و حرکت دست نشان می‌دهد که یک شخصیت مهم و صاحب‌جاه است. لباس و تزئینات هنری روی آن، نشان می‌دهد که یک فرد بسیار ممتاز در دوران ساسانی است.

او در عین حال درباره این‌که نقش‌برجسته یک پادشاه یا کرتیر (روحانی) ساسانی را به تصویر کشیده است، اطمینان نداشت و گفت که باید در این زمینه بیشتر تحقیق شود.

مدیر میراث جهانی منظر باستان‌شناسی ساسانی فارس با اشاره به حرکت دست در آن، که بیشتر در «صحنه‌های مذهبی» و یا در حالت «اشاره کردن» مشاهده شده است، گفت: با توجه به حرکت دست در نقش‌برجسته مرد ساسانی، احتمال می‌دهیم نقش‌های دیگری هم در ادامه آن وجود داشته باشد، چون معمولا یک نقش به تنهایی نمی‌تواند به یک چیزی اشاره کند.

عسگری چاوردی با اشاره به دیگر جزئیات این نقش‌برجسته، از جمله گردنبد مرد ساسانی، ابیان کرد: این گردنبند معمولا در نقوشی حجاری شده که کارکرد مذهبی داشته است و تقریبا در نقوش ایزدان و شخصیت‌های مذهبی اجتماعی ساسانی مشاهده شده است.

او ادامه داد: حرکت دست نقش برجسته عمدتا رویکرد مذهبی دارد.

سکون و ایستایی مرد ساسانی معمولا در سنگ‌نگاره‌های پایان دوره اشکانی و آغاز دوره ساسانی مشاهده شده است. همین حرکت دست را از نظر جبهه‌نمایی در نقش برجسته اردشیر یکم در همان قرن سوم میلادی در فارس داریم.

این باستان‌شناس گفت: از نظر تزئینات و چین لباس که کاملا فروافتاده است، یک نوع یکسانی با چین لباس نقش برجسته ادرشیر یکم مشاهده می‌شود. البته در این سنگ‌نگاره، چون حالت ایستایی دارد، این چین افتاده است، اما به لحاظ هنری قابل اهمیت است، چون تناسب اجزا در این اثر هنری کاملا رعایت شده و نقش از نظر ابعاد نیز بی‌نظیر است؛ چرا که تمام نقش‌های ساسانی در ابعاد واقعی است و این تنها نقشی است که در ابعاد کوچکتر بوده، که مساله مهمی است.

مدیر میراث جهانی منظر باستان‌شناسی ساسانی فارس ادامه داد: اگر این نقش مکان‌یابی شود می‌توانیم شاهد پیدایش نقش‌های دیگری باشیم و آن منطقه احتمالا از نظر سیاسی و مذهبی در قرن سوم میلادی می‌تواند خیلی مهم باشد. در قرن سوم میلادی، دوره‌ای که اردشیر یکم در برابر فرهنگ اشکانی، ایران را دوباره احیا می‌کند و شاپور یکم که بیشاپور را بنیان می‌گذارد و بهرام‌ها، فرزندان شاپور هستند که از همان سبک و سیاق آثار هنری پدران خود استفاده می‌کنند.

 این باستان‌شناس همچنین با توجه به رد گذر آب و حفره‌ای که در میانه نقش برجسته مشاهده می‌شود، این احتمال را می‌دهد که سنگ‌نگاره در نزدیک یک چشمه و جریان فصلی آب بوده است.