موانع اجرای طرح ایتالیایی‌ها در بافت تاریخی شیراز

علیرضا قلی نژاد پیربازاری مدیر طرح حفاظت یکپارچه پایدار و همه جانبه بافت تاریخی شیراز که در کارنامه کاری خود نیز مدیریت میراث فرهنگی در استان فارس را بر عهده داشته؛ موانع اجرای این طرح (مشهور به طرح ایتالیایی‌ها یا طرح یوکا) را تشریح کرد و به خبرنگار مهر گفت: ما در ایران تجربه‌های مختلفی در توجه به شهرهای دارای بافت‌های تاریخی داشته ایم که همه آنها ناکام مانده است.

وی ادامه داد: در سال ۹۴ که محمد حسن طالبیان معاون سازمان میراث فرهنگی گردشگری وقت و سعید ایزدی معاون وزیر راه و رئیس سازمان عمران و بهسازی شهری و سید محمد بهشتی شیرازی رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری بودند؛ تصمیم گرفته شد برای یک بار هم که شده از تجارب کشورهای خارجی در احیای بافت‌های تاریخی استفاده شود و با همکاری مشترک تیم خارجی و ایرانی برای یکی از شهرهای تاریخی طرح حفاظت شهری یکپارچه تهیه شود.

عضو هیأت اجرایی کمیته ملی موزه‌های ایران (ایکوم) گفت: به همین دلیل از آقای یوکا یوکیلهتو (Jukka Jokilehto) که از معماران با تجربه در این زمینه و از کارشناسان ارشد ایکوموس و ایکروم است به همراه آقای کارلو چزاری معمار و مدیر طرح حفاظت شهری یکپارچه فرارا از دهه ۱۹۷۰ میلادی و خانم آذر سهیل که او هم از معماران باسابقه در حوزه حفاظت شهری هست، دعوت شد تا قراردادی با پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و با همکاری معماران و مرمت گران ایرانی دست اندرکار طرح حفاظت یکپارچه پایدار و همه جانبه بافت تاریخی شیراز (شهر تاریخی شیراز) بسته شود.

وی گفت: این تیم که در چند شهر تاریخی جهان از جمله در باکو و اسمارا نیز تجربه مشابهی داشتند، پیشنهاد کردند که طرح می‌بایستی همزمان مقدماتی نظیر ایجاد آرشیو مدارک و تهیه نقشه‌های دقیق پایه را فراهم کند ضمن اینکه لازمه موفقیت طرح، مشارکت فعال مدیران ملی و محلی از یک سو، و نهادهای و گروههای مردمی از سوی دیگر در جریان تهیه طرح است. همچنین ظرفیت سازی یعنی تربیت کارشناسانی که در جریان اجرایی شدن طرح در آینده دست اندرکار اجرای آن باشند نیز از اهداف و ملزومات موفقیت آن است.

قلی نژاد گفت: این طرح مانند همه طرح‌های پایدار و فعال باید همراه با تحولات زندگی بروز رسانی شود و تیم ایرانی که در فرآیند تهیه طرح آموزش‌های نظری و عملی لازم را می‌بینند عملاً در اجرا و بروز رسانی طرح اقدام خواهند کرد.

وی ادامه داد: این طرح توسط سازمان عمران و بهسازی به نمایندگی وزارت راه و شهرسازی به عنوان کارفرما به طرفیت پژوهشگاه منعقد شد. آقای طالبیان هم به نمایندگی از میراث فرهنگی به عنوان ناظر طرح معرفی شد. در همین رابطه مسؤلیت مدیریت این پروژه را هم به من واگذار کردند.

وی افزود: بعد از اینکه قرارداد این پروژه در اواخر سال ۹۵ منعقد شد تیم ایتالیایی، با همکاری پایگاه بافت تاریخی شیراز به مدیریت حسین عباسی مهر و مدیریت محلی هماهنگ کننده خانم افسانه سلطانی آغاز به کار کردند و در حین مطالعات بیش از پنجاه نفر دانشجو و کارشناسان جوان آموزش دیده و به کار گرفته شدند.

حق مأموریت به جای حق الزحمه

قلی نژاد گفت: تیم ایتالیایی با نهایت علاقه و از خودگذشتگی تنها حق الزحمه ای که در یافت می‌کردند حق مأموریت شأن بود که در مقابل حق الزحمه واقعی چنین طرحی بسیار اندک است. بنابراین این طرح جاذبه اقتصادی برای ایتالیایی‌ها نداشت.

"به واقع شما نمی‌توانید طرح حفاظت محدوده شهری را وارد مرحله اجرایی کنید بی آنکه متوجه مواردی نظیر نظام مدیریت شهری (با رویکرد حفظ و احیای میراث فرهنگی) باشید"و ایشان فقط بنا به علاقه شأن همکاری کردند هر چند چنانچه تقاضای حق الزحمه واقعی می‌کردند؛ شاید محدودیت‌های قانونی و مالی امکان پرداخت را فراهم نمی‌کرد.

مدیر پیشین سازمان میراث فرهنگی بیان کرد: پر واضح است که برای اجرای هر طرح شهری از جمله طرح حفاظت یکپارچه شهر تاریخی شیراز باید مقدمات و مقتضیاتی مهیا شود. به واقع شما نمی‌توانید طرح حفاظت محدوده شهری را وارد مرحله اجرایی کنید بی آنکه متوجه مواردی نظیر نظام مدیریت شهری (با رویکرد حفظ و احیای میراث فرهنگی) باشید. بنابراین باید در برنامه طرح موارد وابسته و پشتیبان متضمن موفقیت طرح، مورد توجه قرار می‌گرفت.

این مدیر بیان کرد: پیشنهاد عملیاتی این بود که در فرایند تهیه طرح، مسئولان و دستگاه‌های مرتبط ملی و محلی متعهد به همکاری باشند، از طرفی زمینه‌هایی فراهم شود که مردم در مراحل مختلف تصمیم سازی و تصمیم گیری طرح حضور فعال داشته باشند یعنی به گونه‌ای طراحی شود که همه اعم از بهره برداران و دست اندرکاران طرح دخیل باشند، چرا که کانسپت اصلی حفاظت پویا و دینامیک شهر تاریخی در بلند مدت در گروی کمک به جریان دوباره زندگی روزمره ساکنان اصلی بافت تاریخی از راه ارتقا و به روز رسانی استانداردهای زندگی امروزی در بافت تاریخی است.

وی ادامه داد: با چنین مقدماتی این طرح از اوایل سال ۹۵ شروع شد. مسائل مرتبط به آرشیو و مستندات انجام گرفت. جمعی از جوانان معمار و مرمت گر آموزش دیدند.

نقشه‌های موجود به روز شدند. نقشه‌هایی که شاید الان هم مورد استناد قرار می‌گیرند، اصلاح شدند و مشخص شد که ایراداتی دارند. در حالیکه در زمان عقد قرارداد فرض بر این بود که بافت تاریخی نقشه درست و به روزی دارد اما این طور نبود و هزینه‌های زیادی شد تا آن نقشه‌ها به روز شود بنابراین غیر از هزینه‌های اولیه هزینه‌های پیش بینی نشده هم داشتیم که هم هزینه‌ها و هم زمان طراحی را به صورت قابل توجهی تغییر دادند.

این کارشناس میراث فرهنگی گفت: به هر حال این طرح در سال ۹۸ به اتمام رسید. با این وجود در اجرا با موانعی رو به رو بود. دستگاه‌های مختلف همکاری خود را در جلسات اعلام کردند اما در اجرا این همکاری‌ها جدی نبود و حتی گاهی جبهه گیریهایی نیز بر علیه حفاظت یکپارچه بافت تاریخی صورت گرفت چون باید تغییرات مهمی اتفاق می‌افتاد.

منظومه مدیریت آگاه به موضوع حفاظت میراث شهری که همه دستگاه‌ها خود را این رابطه مسئول بدانند نداشتیم

عضو هیأت اجرایی کمیته ملی موزه‌های ایران (ایکوم) بیان کرد: خیلی از پیش فرض‌های شهرداری که بر پایه طرح تفصیلی ویژه بنا نهاده شده بودند باید اساساً تغییر می‌کردند، تعریض‌ها، خیابان کشی‌ها، ترافیک، بارگذاری‌های عملکردی، تراکم‌ها و… همه و همه از نظر تیم طراحی (ایتالیایی - ایرانی) اشتباه و مردود بود زیرا با نفس حفاظت و احیای میراث شهری در تناقض بود بنابراین منظومه مدیریت آگاه به موضوع حفاظت میراث شهری که همه دستگاه‌ها خود را این رابطه مسئول بدانند نداشتیم و هنوز هم نداریم.

"نقشه‌هایی که شاید الان هم مورد استناد قرار می‌گیرند، اصلاح شدند و مشخص شد که ایراداتی دارند"البته منظورم فقط خواست قلبی نیست بلکه موانع قانونی هم هست زیرا بسیاری از قوانین از جمله قوانین مدیریت شهری بی توجه به حفاظت از میراث شهری تصویب شده اند و خود را از قوانین روز دنیا که تجربیات مشابهی را پشت سرگذاشته اند نیز بی بهره نگه داشته ایم.

وی تاکید کرد: منظور نیت با خواست قلبی نیست بلکه عدم آشنایی مدیران و قانون گذاران قوانین مدیریت شهری با دقایق حفظ و احیای میراث فرهنگی دلیل اصلی این مشکلات است و گرنه قطعاً بسیاری از مدیران و دست اندرکاران به میراث گذشتگان علاقه مندند.

وی گفت: وقتی صحبت از حفاظت پایدار از میراث شهری به میان می‌آوریم منظورمان حبس در گذشته نیست بلکه تزریق روح زندگی معاصر به محیط و بناهای تاریخی ست که با انجماد و انفعال فاصله زیادی دارد. بهر حال موانع بسیاری در راه تهیه این طرح وجود داشت از جمله عدم اعتقاد به روش‌های تخصصی حفاظت پایدار میراث‌شهری نزد مسئولین شهر تاکید می‌کنم روش‌های تخصصی و گرنه هر کسی ممکن است از ظن خود با موضوع حفاظت همراه باشد که با روش‌های تخصصی حفاظت فاصله بسیار دارد.

مدیر پروژه حفاظت از بافت تاریخی شیراز گفت: مشکل دیگر تغییر غیر قابل پیش بینی قیمت نرخ دلار از سه هزار تومان در هنگام عقد قرارداد به بیش از ۱۵ هزار تومان بود که پژوهشگاه را در انجام تعهدات در قبال تیم ایتالیایی با مشکل جدی مواجه کرد.

محدوده پایلوت در نظر گرفته شد

قلی نژاد گفت: همچنین افزایش قابل توجه هزینه‌ها به دلیل اینکه بسیاری از مدارک و مستندات آنگونه که در هنگام عقد قرارداد فرض می‌شد وجود نداشت. بنابراین به دلیل عدم امکان پرداخت هزینه به ایتالیایی‌ها (گرچه در حد حق مأموریت بود) و تأمین هزینه‌های رفت و برگشت آنها و همچنین هزینه‌های پیش بینی نشده، و جهت دریافت نظرات کارشناسان ایرانی قبل از تکمیل طرح (که به دلایل مطروحه در حین طرح فراهم نشد) قرار شد در محدوده‌ای به عنوان پایلوت طرح تکمیل شود و تیم ایتالیایی هم پذیرفت که فعلاً بی آنکه حقوقی دریافت کند در تهیه طرح برای محدوده پایلوت همکاری خود را ادامه دهند.

عضو هیأت اجرایی کمیته ملی موزه‌های ایران (ایکوم) بیان کرد: در این محدوده تمام اهداف طراحی بر اساس مطالعات تاریخی فرهنگی اقتصادی جمعیتی و کالبدی به انجام رسید. تعیین تکلیف و اعطای کاربری‌هایی که به رونق زندگی روزمره در بافت کمک می‌کنند در محدوده محله پایلوت و تعیین تکلیف وضعیت تردد و ترافیک برای کل محدوده بافت تاریخی در ارتباط با کلیت شهر و طراحی سیستم عبور و مرور بر طبق استانداردهای روز دنیا و در تطبیق با کاربران سطوح مختلف انجام شد.

وی ادامه داد: همچنین نحوه رسیدگی و مرمت پلاک‌ها ی محدوده به صورت تک به تک معین شد. البته بر اساس متدولوژی پیشنهادی تیم ایتالیایی باید طرح در معرض ابراز نظر مردم محلی قرار می‌گرفت که به دلیل عدم وجود زمینه‌های لازم این اتفاق نیفتاد و در مورد مشارکت مسئولین ملی و محلی نیز طبیعتاً با آنچه مد نظر بود فاصله داشتیم.

در این طرح مشخص می‌شد که نگاه ما به مسئله ترافیک، معابر، تغییر کاربری‌ها، مرمت، شیوه حفاظت و حفظ بناها باید چطور باشد

مدیر طرح حفاظت یکپارچه پایدار و همه جانبه بافت تاریخی شیراز بیان کرد: در این طرح مشخص می‌شد که نگاه ما به مسئله ترافیک، معابر، تغییر کاربری‌ها، مرمت، شیوه حفاظت و حفظ بناها باید چطور باشد.

مثلاً ممکن بود برخی کاربری‌ها از طرح خارج می‌شد و برخی هم وارد می‌شدند مدلی که برای طبقه بندی بناها برای مرمت پیشنهاد شد در ایران تازگی داشت، به صورتی که از نگاه محدود سفید یا سیاه (واجد یا فاقد ارزش) به بناها فراتر رفته و در یک طیف رنگی مبادرت به ارائه راهکارهای مختلف از حفاظت علمی تا مرمت، بهسازی، نوسازی و تجدید بنا می‌کند.

وی گفت: همچنین برای تمام اجزای بافت تاریخی اعم از بناها و فضاهای باز و معابر تشکیل دهنده آن هویت قائل است و بازیابی آنها را در دستیابی به یکپارچگی از بین رفته بافت مهم و مؤثر می‌داند، شیوه‌های پیشنهاد شده برای مطالعات گونه شناسی و ریخت شناسی معماری و فضاهای شهری نیز برای مرمت گران تازگی داشت. البته طرح اهدافی از جمله طرح تأسیسات و زیر ساخت‌های شهری هم داشت که به دلیل عدم در اختیار گذاشتن نقشه‌های لازم از سوی نهادهای ذیربط نتوانستیم طرح‌های مربوطه را تهیه کنیم هر چند با تکیه بر مطالعات میدانی در این رابطه نیز پیشنهاداتی داده شد.

قلی نژاد گفت: در این طرح موضوعات مختلفی دیده شده بود از جمله مسائل جمعیتی، اجتماعی، اقتصادی، مرمت شهری و غیره. طرح کاملی بود که اگر تمام مراحل بویژه هماهنگی با مسؤلین و ارتباط مستمر با مردم اجرا می‌شد می‌توانستیم برای اولین بار پاسخ به معضلات بافتهای تاریخی مان را در یکی از مهمترین شهرهای تاریخی کشور به دست آوریم و از آن به عنوان الگویی برای حفاظت و احیای دیگر بافتهای تاریخی کشور بهره ببریم.

این کارشناس میراث فرهنگی افزود: در نهایت این طرح تهیه شد و توسط معاونت میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی به عنوان طرح مورد تأیید معاونت فوق اعلام شد و همچنین طرح پس از اتمام به سازمان بازآفرینی شهری نیز ارسال شد.

علی رغم مزیت‌های طرح، این نکته به قوت خود باقی ست که تا نیازهای مربوط به زیرساختهای فکری فرهنگی مدیریتی و اقتصادی فراهم نشود هر طرح فوق العاده ای هم قابلیت اجرا نمی‌یابد و در صورت اصرار به اجرا در مراحل اجرا چنان تغییراتی بر آنها وارد می‌شود که از ماهیت و کیفیت تهی خواهند شد.

اقدامات اجرای طرح موفق حفاظت

وی گفت: برای تهیه و اجرای طرحی موفق باید اقداماتی از جمله تهیه نظام طراحی، عوامل فنی و متخصصین شایسته، کارشناسان محلی و تربیت شده که در کوران تهیه طرح آبدیده و آزموده شده و به عنوان سرمایه‌های انسانی صحت آینده طرح را تضمین می‌کنند. فرآیندهای تعامل با کلیه مسؤلین ملی و محلی ذی ربط از یک سو و شیوه‌های اجرایی تعامل با مردم محلی ساکنین و بهره برداران از سوی دیگر، توجه به حفظ و احیای پایدار و دینامیزم حفاظت فعال و پویای میراث معماری و شهری، تشویق روندهای اقتصادی مولد به جای سوداگری و بورس بازی املاک را انجام داد.

قلی نژاد خاطرنشان کرد: در کنار این اقدامات ایجاد تعامل بخش تاریخی و معاصر شهر، توجه به ارزشهای زیست محیطی به ویژه در طرح‌های زیر ساختهای شهری، تقویت حرکت پیاده و مسیرهای پاک به جای الویت بخشی به تعریض معابر جهت روان سازی ترافیک سواره، اولویت بخشی به وسایط نقلیه عمومی، توجه به ایجاد مزیت‌های اجرایی برای ساکنین بافت بخصوص خانه‌های تاریخی، جلوگیری از توسعه عملکردهای فرا محله‌ای در محدوده تاریخی، پرهیز از بارگذاریهای عملکردی کلان مقیاس، پایش مستمر محدوده نیز باید مورد توجه قرار گیرد.

به گفته وی ایجاد ظرفیت‌های پایدار اقتصادی برای ساکنین، افزایش سطح کابریهای فرهنگی - مدنی برای ارتقای فرهنگ حفظ و احیای میراث شهری، تاکید بر آموزش گروههای مختلف اجتماعی و سنی، جلب مشارکت فعال ساکنین در فعالیت‌های اجرایی مرتبط با حفاظت و احیای منطقه و بافت تاریخی، ارتقای کیفیت مصالح و شیوه‌های ساخت با تاکید بر بهره مندی از شیوه‌های اصلاح یافته سنتی، توجه به نوسازی مبتنی بر مطالعات گونه شناسی با تاکید بر حفظ تنوع در راستای بهره مندی از الگوهای محلی، توجه جدی به نظام مدیریت یکپارچه شهری مبتنی بر حفظ و احیای میراث شهری (ملموس و ناملموس) از دیگر الزامات این طرح به شمار می‌روند.

مدیر پیشین میراث فرهنگی استان فارس گفت: یادمان باشد اولاً بافت و منطقه تاریخی به بنا تنزل نیابد بلکه مجموعه از عناصر معماری و شهری (میراث ملموس) و روش‌ها و باورها و شیوه‌های زیست (میراث ناملموس) ساختار و محتوای آن را تشکیل می‌دهد و بر این مبنا طرح حفاظت شهری نمی‌تواند به فعالیت‌های عمرانی محدود شود ثانیاً طرح و اجرای چنین طرحی بدون نظام مدیریتی آشنا و معتقد به حفظ میراث فرهنگی میسر نیست ثالثاً چنین طرحی بی دخالت همه دستگاه‌های ذی ربط و مردم نباید تهیه شود و آخر الامر اینکه چنین طرحی پویا و همگام با تحولات زندگی به طور مستمر باید خود را با حفظ همه قواعد و ضوابط اصلاح کند بنابراین نیاز جدی به متخصصین محلی کارآزموده دارد.