ناظران می‌گویند: موسیقی و اعتراض؛ صدای دختران در خیابان‌‌های کابل نمی‌میرد

شعر این آهنگ با عنوان "یاغی" از هوشنگ شفا است.

نه سرودی، نه سروری

نه هم آوازی، نه شوری

این چه آیینی، چه قانونی، چه تدبیری ست؟

من از این آرامش سنگین و صامت عاصی‌‌ام دیگر

من از این آهنگ یکسان و مکررعاصی‌‌ام دیگر

جویبارم، موج بی تابم!

گردن من زیر بار کهکشان هم خم نمی‌‌گردد

زندگی یعنی تکاپو، زندگی یعنی هیاهو

زندگی یعنی شب نو، روز نو، اندیشه‌‌ی نو

من به ناموس قرون بردگی‌‌ها یاغی‌‌ام دیگر

ترانه مطرح دیگر احمد ظاهر "بندگی درکار نیست" سروده ابوالقاسم لاهوتی نیز یک مانیفست آزادی‌‌خواهانه، ضد استبداد و ضد واپس‌‌گرایی است.

زندگی آخــــــــــر سر آید، بندگی در کار نیست

بندگی گــــــر شرط باشد، زندگی در کار نیست

با حقارت گـــــــــــــر ببارد بر سرت باران دُر

آسمان را گو برو، بارندگی در کـــــــــار نیست

زنــدگی آزادی انســــــــــــان و استقلال اوست

بهر آزادی جــــــــدل کن، بندگی در کار نیست

ظاهر هویدا نیز تعدادی آثار اعتراضی را در کارنامه هنری خود دارد؛ ازجمله ترانه "بشکند دستی که بازوی ضعیفان بشکند" سروده باقی قایل‌‌زاده یا ترانه اعتراضی "موج موج خزر از سوگ سیه پوشانند " سروده شفیعی کدکنی.

موج موج خزر از سوگ سیه پوشانند

بیشه دلگیر و گیاهان همه خاموشانند

بنگر آن جامه کبودان افق، صبح دمان

روح باغ اند کزین گونه سیه پوشانند

چه بهاری است خدا را که در این دشت ملال

لاله ها آیینه‌ی خون سیاووشانند

گرچه زین زهرِ سمومی که گذشت از سر باغ

سرخ گل‌های بهاری همه بی‌هوشانند

و یا ترانه "ای کاش" با سروده‌‌ای از واصف باختری که ظاهر هویدا سال‌ها بعد آن را خواند.

ای کاش ای عشق، ای عشق، ما را زما می‌رهاندی

وز خاک ما ز آتش و خون، فوار‌ه‌‎‌ای می‌جهاندی

ما خفته گان فسونیم، زندانیان قرونیم

ای کاش آتشفشانی بر خاک ما می‌‌فشاندی

تیغی چو کاووس بستیم، رخشی چو رستم نراندیم

ما همسرایان لالیم، از نسل سنگ و سفالیم

نکته قابل تعمق درآثار تولید شده موسیقی در دهه چهل و پنجاه خورشیدی در افغانستان، عدم موجودیت نظام کمک مالی در قالب انجو‌‌ها یا سازمان‌‌های بین‌‌المللی به حوزه موسیقی و رسانه در افغانستان بود. سیستمی که از سال ۲۰۰۱ تا ۲۰۲۱ میلادی وجود داشت و بخش موسیقی و رسانه از آن بهره گرفت.

سلطه موسیقی سرگرمی بر موسیقی اندیشه‌‌محور

واقعیت این است که معدود موسیقی مستقل، اندیشه‌‌محور و اعتراضی در ۲۰ سال اخیر در افغانستان، به دلیل سلطه موسیقی پروژه‌‌ای و سرگرمی درحاشیه قرار گرفت. نوعی ازموسیقی که درمسابقات تلویزیونی نیز هدایت می‌‌شد، آن قدر ضعیف و دچار کمبود سواد ادبی و کمبود سواد آهنگسازی دنیای امروز بود که چیزی خلاقانه و خاصی برای ماندگاری نداشت.

"ویکتور خارا با وجود درد شکنجه ایستاد و بدون گیتار، ترانه "ما پیروز می‌‌شویم" را خواند"در گوشه دیگر، بودند و هستند برخی هنرمندان از نسل قبلی و نسل نو افغانستان که مستقلانه، آثار اعتراضی تولید کردند. اما سلطه در دست تولید موسیقی سرگرم‌‌کننده و موسیقی پروژه‌‌ای در افغانستان بود.

تولید انبوه ویدیوموزیک‌‌ها در تاجیکستان، دبی و ترکیه و پرداخت هزینه‌‌های کلان، موسیقی را به کالای فیشنی (نمایشی) تبدیل کرد که درخدمت مناسبات طبقاتی و بازارشهرت و سرمایه قرار گرفت و نتوانست تصویر واقعی و ملموس از درون جامعه را عرضه کند. برای همین است که بعد از ۱۵ اگوست، شاهد سکوت سهمگین موسیقی در برابر وضعیت کنونی و مطالبات خیابانی زنان هستیم. در این شش ماه، ترانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای برای وضعیت حال ساخته نشد، سرود تازه‌‌ای دراعتراض به سرکوب اجرا نشد، ترانه‌ای برای دختران دستگیر‌‌شده و ناپدید‌‌شده خوانده نشد و ارکستری در همبستگی با دختران معترض خیابان‌‌ها ننواخت.

منبع تصویر،

Getty Images

جورجو آگامبن جامعه‌شناس چپ معاصر ایتالیایی در کتاب "آفرینش و آنارشی؛ اثر هنری و دینِ سرمایه‌داری" نوشته است: "پولی شدن مطلق هنر، آنرا به امر کالایی تنزل داده است.

ما نیازمند بازشناخت هنر و همراهی آن با مطالبات انسانی روزگار ما هستیم. ما نیازمند مقاومت با زبان هنر هستیم. هنر می‌‌تواند منتقد زمانه خود باشد، منتقد سیاست و منتقد نابرابری".

تجربه جنبش‌‌های اجتماعی از هم‌نوایی موسیقی

فیلم مستند "قتل‌‌عام دراستادیوم" ساخته بنت گورگن پرموت محصول سال ۲۰۱۹ درباره زندگی هنری و کشته شدن ویکتورخارا خواننده شیلی است. ویکتور خارا در بخشی از فیلم می‌‌گوید: "موسیقی از نظر من سلاحی قدرتمند برای مبارزه است. متاسفانه به ما نوعی از موسیقی را تحویل دادند که حرفی برای تاثیر‌‌گذاری ندارد، مخاطب را لحظه‌‌ای سرگرم و بعد رها می‌‌کند.

"شاید این انتظارعجیب باشد اما طی بیست سال اخیر هزینه‌‌های زیادی از طریق دریافت پروژه برای تولید موسیقی، آموزش موسیقی و همچنین برنامه‌‌های موسیقی در تلویزیون‌‌ها به نام افغانستان مصرف شد"ما شروع کردیم به نوعی از موسیقی که ضرورت زمانه ماست. این موسیقی صدای مردم است، صدای خیابان‌‌ها."

ویکتورخارا در کودتای پینوشه دراستادیوم ورزشی اعدام شد اما تاثیر‌‌گذاری او بر جنبش‌‌های اجتماعی و بر موسیقی اعتراضی فراموش ناشدنی است.

در ایران، فرهاد مهرداد آهنگساز و خواننده مستقل و چپ اعتراضی، نمونه کامل و تاثیر‌‌گذاراز مبارزه و مقاومت با زبان موسیقی بود. تونالیته صدای فرهاد مهرداد و محتوا و جنس ترانه‌‌های او، صدای متراکم مردم و اعتراض بر استبداد و نابرابری بود. مهرداد بر بخشی از موسیقی اعتراضی معاصر ایران نیز تاثیر گذاشت.

در تونس، آمال مثلوثی آواز‌‌خوان، ترانه‌‌سرا و آهنگسازاعتراضی زن که به "صدای اعتراض تونس" شهرت دارد، نمونه‌‌ای از هم‌نوایی و همگام بودن موسیقی با جنبش‌‌های اجتماعی است.

او در سال ۲۰۱۱ در میان معترضین خیابانی تونس حضور یافت و ترانه "کلمتی حره" (کلام من آزاد است) را خواند. مثلوثی آهنگی دارد با نام "Kaddesh" که محتوا و تصویرسازی نمادینش، این اثررا متعلق به همه اعتراضات اجتماعی معاصر ساخته است. بخشی ازمتن ترانه:

چندتا خانه ویران شد؟

چندتا زندگی ربوده شد؟

چندتا آرزو دفن شد؟

چندتا چشم گریست؟

چند نفر ازسرزمین‌شان گریختند؟

چند نفر ستم دیدند؟

چند شب بیخوابی گذشت؟

چند بارخیانت شد؟

چندتا درخت افتاد؟

چندتا زن تحقیر شد؟

چندتا قیام سرکوب شد؟

چندتا اعتراض ناشنیده ماند؟

چندتا؟

• سلطان قلب‌ها، شب‌های تهران و دختری که 'صدای انقلاب تونس' شد