حکایت واقعی زنان و دخترانی که برای دفاع از خاک ایستادند

خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ و ادب: پونه فضایلی منتقد ادبی به بهانه انتشار کتاب «شماره پنج» اثر مرتضی قاضی یادداشتی نوشته که برای انتشار در اختیار مهر قرار گرفته است.

متن این‌یادداشت به شرح زیر است:

تاریخ بشر پر است از داستان‌ها و حکایت‌های مردانی که جنگیده‌اند؛ مردانی که یا خود مهاجم بوده و یا در مقابل تهاجم به دفاع برخاسته‌اند. اما در کنار این مردانی که نام و خاطرات و شرح جنگاوری‌های‌شان نقل شده است، همواره زنانی هم وجود داشته‌اند. زنانی که گرچه شاید در کشاکش میدان‌های جنگ حضور کمرنگ‌تری از آنها ثبت شده است، اما هر کجای تاریخ را که دست بگذاریم اثری از نقش‌های آشکار و پنهان‌شان نمودار می‌شود.

از طرف دیگر اثرات جنگ‌ها و درگیری‌ها بر زندگی زنان به مثابه نیمی از افراد جامعه تأثیرات خاص خود را داشته است؛ آسیب‌های وارد آمده بر آنها و نیز تأثیری که وقوع جنگ بر زیست زنانه‌شان داشته است اغلب فراتر از آن چیزی است که در ظاهر به نظر می‌رسد.

در دوران هشت ساله دفاع مقدس نیز همانند بسیاری از نبردهای جهان، زنانی مستقیم و غیرمستقیم شرکت داشته‌اند. زنانی که علیرغم تمام مشکلات و مسائل مضاعف‌شان پا پس نکشیدند و نام‌شان را در تاریخ ثبت کردند؛ و «شماره پنج» حکایت یکی از آنها است. مرتضی قاضی که صاحب آثار متعددی در حوزه دفاع مقدس است، در این کتاب با روایت خاطرات «فاطمه جوشی» یکی از فعالان و شاهدان عینی آن اتفاقات، به شرح نقش زنان در جنگ و مقاومت آبادان پرداخته است.

"اما در کنار این مردانی که نام و خاطرات و شرح جنگاوری‌های‌شان نقل شده است، همواره زنانی هم وجود داشته‌اند"نویسنده خاطرات راوی را در شش فصل دسته‌بندی کرده که در هر فصل وقایع مهم مقاطعی از زمان، از زبان اول شخص بیان می‌شود.

در فصل اول که «تولد تا انقلاب» نام دارد راوی به توصیف شهر زادگاهش می‌پردازد و ما آبادان را در سال‌های قبل از انقلاب از نگاه وی می‌بینیم. فضای ملتهب آن سال‌ها، نحوه آشنایی وی با آموزه‌های اسلامی و انقلابی و حوادث سال ۵۷ در این بخش توضیح داده شده است.

در فصل دوم که شروع فعالیت‌های جدّی راوی است، او را در جایگاه‌ها و سمت‌های مختلف می‌یابیم که هرکدام چالش‌های خود را دارند. در این بخش که «باشگاه اروند» نام دارد، خواننده نکات جالبی از اتفاقات سال‌های ابتدایی انقلاب تا قبل از شروع رسمی جنگ تحمیلی هستیم. در این دوران است که فاطمه جوشی به عنوان یک دختر جوان دوره‌هایی را طی و مهارت‌هایی را کسب می‌کند که بعدها مسیر زندگی‌اش را تغییر می‌دهد.

جنگ شروع می‌شود و همه‌چیز به هم می‌ریزد. آبادان که زیر آتش دشمن است از افراد ناتوان و زنان و کودکان تخلیه می‌شود.

فاطمه جوشی در فصل سوم راوی «آبادان در حصر» و حکایت مردان و زنانش است، زن‌هایی که می‌مانند و تا جایی که مقدورشان است در دفاع از شهرشان سهیم می‌شوند. حکایت دست و پنجه نرم کردن با مشکلات پیش‌بینی نشده و انواع و اقسام موانع است، موانعی که کار را برای آن گروه از زنانی که در کنار نیروهای رزمنده مانده بودند، سخت‌تر می‌کرد. خرمشهر سقوط می‌کند و آنها چاره‌ای نداشتند جز اینکه خود را با شرایط پیش آمده وفق دهند و از پا نیفتند.

نویسنده تا اینجای کتاب را بر اساس سیر زمانی اتفاقات تدوین کرده است. اما از فصل چهارم به بعد به دلیل اهمیت کار راوی در فرماندهی بسیج خواهران آبادان در طول یک سال محاصره این شهر، به صورت موضوعی به خاطرات وی پرداخته است. در این فصل که نام «ارتش بیست ملیونی» را بر خود دارد، تشکیل بسیج خواهران و فعالیت-هایش و مسائلی از جمله وجود نفوذی‌ها و منافقین در فضاهایی مانند بیمارستان‌ها بازگو می‌شود.

"زنانی که علیرغم تمام مشکلات و مسائل مضاعف‌شان پا پس نکشیدند و نام‌شان را در تاریخ ثبت کردند؛ و «شماره پنج» حکایت یکی از آنها است"همچنین راوی مجروحیت‌های خود و نحوه شهادت برخی از دوستانش را تعریف می‌کند.

اما فصل پنجم که به شکست حصر آبادان می‌پردازد فهرست‌وار تمامی فعالیت‌های آن دوره زمانی را در برمی‌گیرد. در این بخش به فرمان امام خمینی (ره) مبنی بر آزادسازی آبادان و نیز ماجرای نقش بنی‌صدر در همان زمان و عزل وی از ریاست جمهوری بر اساس دیده‌ها و شنیده‌های راوی پرداخته می‌شود. در این فصل فاطمه جوشی تجربه‌هایی را بیان می‌کند که بعید است یکجا و در یک زمان کوتاه در زندگی دختری جوان اتفاق بیفتد.

اما فصل ششم و پایانی کتاب «آزادی خرمشهر» است. در این فصل راوی به اتفاقاتی که بعد از آزادسازی خرمشهر در آبادان به وجود آمده بود می‌پردازد؛ اتفاقاتی که باعث می‌شود بعد از چند سال فعالیت در سپاه پاسداران و بسیج، در نهایت به آموزش و پرورش بپیوندد و به کسوت معلمی درآید.

«شماره پنج» نثری روان و جذاب دارد و به خوبی قادر است خواننده را به دنبال خود بکشاند. اما نکته‌ای که هم می‌تواند نقطه ضعف و هم نقطه قوت کار باشد، توصیفات زیاد و ذکر جزئیات از سوی راوی است.

در اغلب خاطره‌نگاری‌ها گاهی راویان بنا به علاقه، اهمیت یا به دلایل دیگر روی برخی اتفاقات، اشخاص و یا بخشی از روایتشان تمرکز بیشتری دارند. این امر باعث می‌شود که آن بخش را دقیق‌تر، طولانی‌تر و با ذکر حواشی یا جزئیات بیشتری بازگو کنند. اینجاست که نویسنده باید کار را در دست بگیرد و با ویرایش داده‌ها آنها را به شکلی که هم خواننده در جریان قرار بگیرد و هم دل‌زده نشود، مدیریت کند. مرتضی قاضی در مقدمه کتاب اشاره کرده است که سعی‌اش بر این بوده که لحن راوی حفظ شود، اما در برخی موارد کار را واگذار کرده است و در نتیجه در بخش‌هایی از کتاب با توضیحات زیاد و طولانی و حتی جملات تکراری مواجه هستیم.

با این همه کتاب خواندنی «شماره پنج» حکایت ملموس و واقعی زنان و دختران جوان و نوجوانی است که برای دفاع از خاک و آرمان‌های‌شان از هیچ کار و کوششی دریغ نکردند. بخشی از رویات آنهایی است که بدون هیچ چشم‌داشتی آرامش، آسایش و امنیت خود را فدا کردند تا دشمن متجاوز را از مرزهای کشور بیرون برانند و پابه‌پای مردان شب و روزشان را زیر آتش دشمن گذراندند.

"مرتضی قاضی که صاحب آثار متعددی در حوزه دفاع مقدس است، در این کتاب با روایت خاطرات «فاطمه جوشی» یکی از فعالان و شاهدان عینی آن اتفاقات، به شرح نقش زنان در جنگ و مقاومت آبادان پرداخته است"آنچه که خواندن این کتاب و دیگر آثار مشابه را مفید و حتی ضروری می‌سازد، آگاهی از میزان تلاش و فداکاری این عزیزان و آشنایی با روش و منش آنها در مواجهه با بحرانی است که اگر مقاومت و پایداری آنها نبود، کل کشور را در خود فرو برده بود.

این کتاب در ۴۸۰ صفحه اولین بار توسط مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس در سال ۱۳۹۴ چاپ شده و در سال ۱۳۹۷ چاپ دوم آن منتشر گردیده است. همچنین این اثر در سال ۱۳۹۶ نیز در بخش خاطره جایزه کتاب سال دفاع مقدس شایسته «تقدیر ویژه» شناخته شده است.