مرگ خاموش اترک، بزرگترین رودخانه شمالشرق کشور

آفتاب‌‌نیوز :

بررسی میدانی نشان می دهد که عدم تحقق حق آبه مصوب برای این منبع بزرگ آب سطحی از سوی شرکت های آب منطقه ای استان های خراسان رضوی، شمالی و گلستان و برداشت بی رویه از آب این رودخانه برای مصارف کشاورزی نه تنها اندک امید برای احیاء را به یاس مبدل کرد که زیست آبزیان موجود در این منبع آب سطحی را در جلوی دیدگان مسوولان وقت در معرض خطرنابودی شدید قرار دارد.

شاهد عینی تهدید جدی در معرض نابودی قرار گرفتن زندگی آبزیان در رودخانه اترک را می توان به تلف شدن ده‌ها قطعه ماهی در محدوده روستای اخلی دنگل شهرستان بجنورد بیان کرد که ماه گذشته رخ داد و با وجود اطلاع رسانی رسانه ها، تاکنون هیچ اقدام عملی برای جلوگیری از تکرار این حادثه انجام نشده است.

براساس آمار حدود ۴۰ درصد از مسیر اصلی رودخانه اترک در حوزه استحفاظی خراسان شمالی قرار دارد که حق آبه آن طبق گزارش رسمی حدود ۱۱ میلیون مترمکعب در سال است که بنا به اظهار یکی از مسوولان شرکت آب منطقه ای این استان بسته به میزان بارندگی سالانه این حقابه از سوی این شرکت لحاظ می شود که به نظر می رسد تعلل استان های دیگر در ارایه حقابه این رودخانه به دلیل خشکسالی شدید موجب شد تا در صورت واگذاری تمام حقابه از سوی شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی نمی تواند تاثیر چندانی در احیاء و یا جلوگیری از مرگ تدریجی این رودخانه داشته باشد.

مرگ تدریجی اترک جلو چشم کارگروه احیاء

اگرچه در سال گذشته کارگروه احیاء رودخانه اترک با آب و تاب های زیادی در خراسان شمالی که حدود نیمی از مسافت این رودخانه در حوزه سرزمینی آن قرار دارد، تشکیل شد اما نه تنها مصوبات این کارگروه که شامل تخصیص حقابه، برخورد با فاضلاب های خانگی و صنعتی و آزاد سازی حریم این رودخانه از سوی دستگاه های مسوول اجرایی نشد که خود کارگروه نیز زودتر از این رودخانه به مرگ تدریجی دچار شد و پس از برگزاری ۲ نشست با کارگروه دیگری تحت عنوان سازگاری با کم آبی استان ادغام شد تا دیگر صدایی از آن برای احیاء این رودخانه شنیده نشود.

ریزگرد اولین آسیب مرگ رودخانه اترک

کارشناسان منابع آبی در استان خراسان شمالی می گویند رودخانه اترک محل تغذیه سه تالاب آلاگل، آماگل و آجی گل در استان گلستان در نزدیکی دریای خزر محسوب می شود که خشک شدن رودخانه اترک می تواند محل این تالاب ها را به کانون آلودگی زیست محیطی و ریزگردها مبدل کند که چندین استان دیگر کشور از جمله مازندران و سمنان را نیز درگیر این ریزگردها خواهند شد.

این کارشناسان بر این باورند که با خشک شدن بیش از ۱۰ تا ۱۵ درصد از تالاب میانکاله و خلیج گرگان در حوزه سرزمینی استان های مازندران و گلستان و تاخیر در احیاء این زیست کره مهم جهان در ایران با خشک شدن تالاب های سه قلوی آلاگل، آماگل و آجی گل شعاع کانونی ریزگردها در استان های شمالی افزایش خواهد یافت که می تواند حتی استان های خراسان شمالی و رضوی را نیز درگیر کند.

رهاسازی فاضلاب و عدم ارایه حق آبه مشکل اول و آخر

معاون نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان شمالی رهاسازی فاضلاب های خانگی، صنعتی و ورود سموم کشاورزی را مهمترین مشکل رودخانه اترک اعلام کرد و اظهارداشت : باید برای جلوگیری از آلودگی رودخانه تمام عوامل آلودگی اعم از ورود سموم کشاورزی، فاضلاب خانگی و صنعتی جمع آوری و با عوامل آن نیز برخورد شود و این کار از دغدغه های محیطزیست محسوب می شود.

حسین هراتی عدم تخصیص حق آبه از سدها را از دیگر مشکلات زیست محیطی رودخانه اترک اعلام کرد و افزود : در سال های خشکسالی شرکت های آب منطقه ای ( خراسان شمالی، خراسان رضوی و گلستان) نسبت به ارایه حق آبه رودخانه ها از جمله اترک تعلل می کنند و این رویه مشکلات را ۲ چندان می کند.

وی گفت: در سال های خشکسالی و کم باران، حق آبه زیست محیطی روداترک داده نمی شود.

رییس محیط طبیعی اداره‌کل حفاظت محیط‌ زیست خراسان‌ شمالی هم گفت: سهم رودخانه از حقابه ۱۰ درصد از میزان دبی آن است و با وجود این که دستورالعمل قانونی آن برای دستگاههای متولی وجود دارد تاکنون در عمل این دستورالعمل اجرایی نشد و آنها زیر بار این برنامه حقابه نمی روند.

اسکندر گردمردی با بیان اینکه کم آبی و خشکسالی و اختصاص نیافتن حق آبه سبب شده تا اکنون رودخانه مجال حیات نداشته باشد اظهار داشت: اختصاص نیافتن حق آبه سبب بروز مشکلات برای زیستمندان می شود، اکنون رودخانه اترک در مناطقی همچون محدوده روستای اخلی دنگل، کاملا خشک شده است.

وی اظهار داشت: رودخانه اترک به عنوان تنها منبع آب شیرین شمال شرق کشور در حالی در وضعیت بحرانی قرار دارد که تامین آب ۸۰۰ پارچه روستا و آبادی و چند شهر در مسیر از این رودخانه تامین می شود که هر گونه آسیب جدی به اترک زندگی این روستاییان و شهرنشینان حاشیه نیز تحت شعاع قرار می گیرد.

کاهش ۶۰ درصدی میزان آبدهی رودخانه ها

معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی در باره آلودگی رود اترک گفت: بر اساس قانون توزیع عادلانه آب، آلوده کردن منابع آب ممنوع است البته نظارت و برخورد با تخلف ها توسط محیط زیست انجام می شود اما این شرکت هم نظارت های خود را دارد.

وحید واسطه اظهار داشت: آلودگی های فاضلاب صنعتی و آلودگی شیمایی، دو پتانسیل برای منابع آبی در استان به شمار می رود ما تلاش داریم تا پیشگیری لازم در این باره انجام شود.

وی تصریح کرد: پتانسیل آلودگی شیمیایی در دشت مانه و سملقان است و به واسطه وسعت کشاورزی این شهرستان و استفاده کشاورزان از سموم و کودهای شیمیایی زمینه آلودگی منابع آب وجود دارد.

معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی درباره تاثیر خشکسالی در رودخانه اترک اظهار داشت: با توجه به کاهش ۴۱ درصدی میزان بارندگی نسبت به سال گذشته بیشتر رودخانه های استان دچار کاهش آبدهی شده است به طوری که در بررسی های انجام شده میزان آورد رودخانه های منتهی به سدهای استان حدود ۶۰ درصد کاهش داشته و آبدهی چشمه ها حدود ۴۰ درصد کمتر شده است.

وی افزود: یکی از نگرانی و مشکلات این رودخانه رهاسازی فاضلاب انسانی و پساب شیمیایی کارخانه، برداشت بی رویه برای مصرف کشاورزی و کاهش آبدهی به علت خشکسالی است به لحاظ کمی کاهش آبدهی رودخانه باعث کاهش سهم حقابه بران و وقوع خشکسالی در حوزه کشاورزی، نارضایتی عمومی و افزایش تنش های اجتماعی و بعضا منجر به کاهش سطح مخازن سدهای تامین کننده آب شرب استان خواهد شد.

معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی گفت: کاهش میزان آبدهی رودخانه منجر به کاهش خودپالایی رود و افزایش غلظت موادآلاینده و ایجاد مخاطرات زیست محیطی و کاهش حق آبه زیست محیطی و جریان پایدار رودخانه خواهد شد.

وی درباره حق آبه زیست محیطی رودخانه گفت: بر اساس مصوبات شورای عالی آب، حقابه زیست محیطی رودخانه اترک و در کل حوزه آبریز اترک و به صورت کلی در سه استانی که رودخانه از آن عبور می کند یعنی خراسان رضوی، خراسان شمالی و گلستان مشخص شده است با این وجود با توجه به اهمیت تاثیر سدهای ساخته شده بر پایین دست، حقابه زیست محیطی رودخانه های پایاب سدهای استان به میزان حدود ۱۱ میلیون مترمکعب در سال تعیین شده که این شرکت بنا به شرایط بارندگی هر سال نسبت به رها سازی این حجم آب از سدها اقدام می کند.

معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی درباره عوامل آلایندگی رودخانه گفت: ورود زه آب های کشاورزی آغشته به انواع کودهای شیمیایی، حیوانی، سموم و آفت کش ها یکی از عوامل آلایندگی است، رها سازی فاضلاب و انباشت کودهای حیوانی پیرامون مراکز جمعیتی و حاشیه رودخانه، ورود پساب صنایع، کشتارگاه ها، آبزی پروری و دام و طیور و ورود پساب لاگن های دفع فاضلاب شهری و روستایی از دیگر منابع آلودگی این رودخانه است.

توسعه کشاورزی و تخریب تدریجی نیزارها

یک کارشناس ارشد هیدروژئومرفولوژی خراسان شمالی هم رهاسازی فاضلاب انسانی و صنعتی را از دغدغه ها برای این منبع آبی مهم استان عنوان کرد و در این باره گفت: رهاسازی فاضلاب های صنعتی و خانگی به داخل رودخانه از یک سو و ورود سموم و کودهای شیمیایی اراضی حاشیه به داخل رودخانه اترک و سایر رودخانه های استان سبب آلوده شدن آب و خاک و تخریب نیزارها و اولنگ زارها و نابودی این اکوسیستم شد.

بهمن هوشمند اظهار داشت: در دهه های اخیر به دلیل بی توجهی مردم و مسوولان بخش زیادی از زیستگاه ها از جمله رودخانه ها و چشمه ها مورد تخریب قرار گرفت در صورت ادامه تخریب این زیستگاه ها، با توجه به ریزدانه بودن خاک سطحی و وجود املاح فراوان در این نوع خاک ها، این مناطق به منشا ریز گردها تبدیل خواهند شد و نتیجه آن افزایش ذرات معلق و آلودگی هوا در روستاها و شهرهای هم جوار خواهد بود و از طرفی تخریب این نیزارها، موجب به هم خوردن تعادل اکولوژیک در منطقه می شود.

وی افزود: کاهش بارندگی، وقوع خشکسالی و رشد سدسازی در ۲ دهه اخیر در مناطق بالادست و بهره برداری بی رویه از منابع آب زیرزمینی و افت سفره های زیر زمینی و منابع آب زیر سطحی و در نتیجه کاهش شدید دبی چشمه سارهای واقع در کرانه های رود اترک را به دنبال داشت و کاهش سیلاب ها و رواناب ها سبب تخریب تدریجی تالاب ها و نیزارها شده است.

هوشمند ایجاد زهکش های مصنوعی در زمین های اطراف رودخانه و خشک کردن این زمین ها و یا آتش زدن نیزارها با هدف توسعه زمین های کشاورزی را از دیگر عوامل تخریبی زیستگاههای طبیعی اعلام کرد.

وی تصریح کرد: بطور کلی تخریب یک اکوسیستم طبیعی به منزله زخمی عمیق بر پیکره سرزمین است و نتیجه نهایی آن به هم خوردن تعادل طبیعی و کاهش تنوع زیستی و عدم بهره مندی نسل های آتی از این نعمات ارزشمند خدادادی است.

هوشمند گفت: انجام مطالعات علمی و دقیق و ارائه برنامه حفظ و حراست، احیا و بهره برداری صحیح از این پدیده های طبیعی یک ضرورت است و چنانچه این مهم انجام نشود در آینده ای نه چندان دور شاهد تخریب و انهدام کامل این زیستگاه ها خواهیم بود.

این کارشناس ارشد هیدروژئومرفولوژی خراسان شمالی اظهار داشت: در این راستا هماهنگی و همکاری ادارات و مراجع مرتبط از قبیل محیط زیست، منابع طبیعی، کشاورزی، آب منطقه ای، بخش صنعت، مراکز دانشگاهی و پژوهشی، شوراهای اسلامی و تشکل های زیست محیطی و جوامع محلی الزامی است.

رودخانه اترک از دامنه های جنوبی ارتفاعات هزار مسجد در حدفاصل شهرستان های قوچان و چناران سرچشمه می گیرد و پس از عبور از محدوده شهرستان قوچان در استان خراسان رضوی وبخش های میانی شهرستان های فاروج، شیروان، بجنورد و مانه و سملقان در خراسان شمالی به شرق استان گلستان وارد شده و در نهایت به تالاب های حاشیه دریای خزر(تالاب آلاگل) می ریزد.

براساس این حدود ۲۱۱ کیلومتر ازمسیر ۵۳۵ کیلومتری این رودخانه در استان خراسان شمالی واقع شده است.